فڪر لطيف ۽ سيڪيولر اديب

انساني تاريخ ۾ هر دور پنهنجي فڪري آزمائشن، سماجي بحرانن، ۽ روحاني ڳجھن سان ڀريل رهيو آهي. جڏهن ته جديد زماني ۾ سيڪيولرزم، لادينيت، ملحدانه سوچ ۽ وجوديت جهڙا رجحان انسان جي شعوري آزادي، عقل پرستي ۽ فلسفياڻي فڪر جو مظاهرو آهن، اُتي صوفي شاعر شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي شاعري انهن سڀني رجحانن جي مقابلي ۾ هڪ روشن رستي جي علمبردار آهي. شاھ عبداللطيف ڀٽائي جو ڪلام زندگيءَ جو معيار قرآن مجيد جي حڪمن، رسول صلي الله عليه وسلم جي اسوه حسنه ۽ واحد الله جي توحيد تي ٻڌل قرار ڏئي ٿو، جيڪو سيڪيولر يا وجودياتي سوچ جي روحاني ۽ اخلاقي خلا کي مڪمل طور ڀريندو آهي.

قرآن مجيد ۽ زندگي جو معيار: شاھ عبداللطيف جي شاعري ۾ بار بار اهو ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته انسان جي زندگي کي نظم ۽ ترتيب ڏيڻ جو سڀ کان بهترين معيار قرآن پاڪ آهي. چوي ٿو.

سي پُوڄارا پُر ٿيا سمنڊ سيوو جن

آندائون عميق مان جوتي جواهرن

لڌائون لطيف چئي لعلون مان لھرن

ڪانھي قيمت تن ملھ مهانگو ان جو

سندس بيتن ۾ نه رڳو خدا جي وحدانيت جو ذڪر ملندو آهي، پر انهن آيتن جو عملي ۽ اخلاق سان واسطو پڻ واضح ڪيو ويو آهي.

ووڙيم سڀ وٿاڻ ياد ڪارڻ جت جي

والله بڪل شي محيط اي آرياڻي اھڃاڻ

ڇو وڃي وڻڪار ھت نه ڳولئِين هوتَ کي

لطيف سائين انسان کي اها تلقين ڪندا آهن ته قرآن فقط پڙهڻ يا ٻڌڻ لاءِ ناهي، پر ان ۾ بيان ڪيل اخلاقي، سماجي ۽ روحاني اصول عملي زندگيءَ ۾ لاڳو ڪرڻ ضروري آهن. فرمائي ٿو.

وحده لاشريڪ له چئو چوندو آء

فرض واجب سنتون تنئون ترڪ م پاء

توبه سندي تسبيح پڙھڻ سان پڄاء

نانگا پنھنجي نفس کي ڪا سنئين راھ سھاء

پريان سندي ڳالهڙي ھنئين سين لاءِ

ته سندي دوزخ باھ تو اوڏيائي نه اچي

مثال طور، شاھ لطيف بيان ڪن ٿا ته انسان کي هر حال ۾ صبر، شڪر، عاجزي ۽ نيڪي جو طريقو اختيار ڪرڻ گهرجي، جيڪو قرآن پاڪ جي حڪمن جي روشني ۾ ئي ممڪن آهي. هن نقطي نظر کان قرآن هڪ زندگي گذارڻ جو مڪمل معيار بڻجي وڃي ٿو، جيڪو انساني دلين کي فڪر، جذبي ۽ روحانيت سان ڳنڍيندو آهي.

رسول صلي الله عليه وسلم جي اسوه حسنه: شاھ عبداللطيف جو فڪر رڳو ڪتابي تصوف تائين محدود نه آهي، پر اهو رسول صلي الله عليه وسلم جي زندگيءَ کي عمل جو بهترين نمونو قرار ڏين ٿا. ڀٽائي چوي ٿو:

وحده لاشريڪ له جن اتوسين ايمان

تن مڃيو مُحمَّدُ ڪارَڻِي قَلبَ ساڻ لسان

اوء فائق ۾ فرمان اوتڙ ڪنھن نه اوليا

ھڪ ٻئي ھنڌ لطيف سائين چوي ٿو ته زندگيءَ ۾ هر انسان کي ڪاميابي حاصل ڪرڻ لاءِ پنهنجي عملن ۾ رسول صلي الله عليه وسلم جي صفات ۽ اخلاق کي اپنائڻو پوندو.

اهو صرف عبادت يا مذهبي رسمون پوريون ڪرڻيون ناهن، پر سچائي، عاجزي، انصاف، شفقت، صبر، ۽ محبت کي روزمره جي زندگي ۾ جِيئڻ آهي. جڏهن انسان پنهنجن عملن کي حق ۽ سچ جي اصولن سان هم آهنگ ڪري ٿو، تڏهن زندگيءَ جي هر آزمائش، در در جي ٺوڪرن ۽ مصيبتن مان ڇوٽڪرو ملي ٿو ۽ روشني ۽ سک حاصل ٿي سگهي ٿو.

توحيد: واحد الله جو عقيدو: شاھ عبداللطيف جو ڪلام سڀ کان وڌيڪ توحيد تي زور ڏئي ٿو. سندس بيتن ۾ بار بار اهو ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته واحد الله کي مڃڻ ۽ ان جي عبادت ڪرڻ انساني زندگيءَ جو بنيادي مقصد آهي. شاھ عبداللطيف ڀٽائي فرمائي ٿو.

زيئون زاھد سين پختا ٿيا پچي

ڪڍي ڇڏيائون ڪڙھ مان ڪوجھي ڳالھ ڪچي

ابتا عبادت ۾ مانجھي مست مچي

وما خلقت الجن والانس سھڻو سڌ سچي

اڪنڊ سان اچي گرکي گڏيا ڪاپڙي.

توحيد جو فلسفو انسان جي دل ۾ عجز ۽ عاجزي پيدا ڪري ٿو. جڏهن انسان سمجهي ٿو ته سڀ ڪائنات جو خالق هڪ ئي آهي، ته هو نه صرف ٻين جي حقيقي قدر کي مڃي ٿو، پر پنهنجي زندگيءَ ۾ به نيڪي، عاجزي ۽ ايمانداري کي ترجيح ڏئي ٿو. شاھ عبداللطيف چوي ٿو:

ڪنڊا مون پيرن ۾ توڻي لَکَ لَڳَنِ

آڱر آڱوٺي نه مڙي ڇپيو پير ڇنن

ويندي ڏانھن پِرِيَنِ جُتِي جاتِ نه پائِيان

يعني انساني زندگي جي هر امتحان ۾، روحاني توحيد انسان کي استقامت، سک، ۽ حقيقي آزادي ڏئي ٿي، جيڪا سيڪيولر يا وجودياتي سوچ ۾ موجود ناهي.

4. سيڪيولرزم ۽ وجوديت جي نفي: سيڪيولرزم، لادينيت ۽ وجوديت جا بنيادي اصول انساني زندگي ۾ روحاني پابندي ۽ اخلاقي ضابطن جي نفي ڪن ٿا. انهن فلسفن ۾ زندگي کي يا ته بي ‌معنيٰ ۽ خالي قرار ڏنو ويندو آهي، يا هر انسان کي صرف پنهنجي مرضي ۽ خواهشن تي ڀروسو ڪرڻ جو حوصلو ڏنو وڃي ٿو.

شاهه لطيف هن سوچ جي مڪمل نفي ڪن ٿا. سندس شاعري ۾ زندگي کي صرف روحاني، اخلاق، ۽ ايماني معيارن تي هلائڻ جو درس ڏنو ويو آهي. لطيف سائين جو پيغام اهو آهي ته انساني درد، مايوسي، محبت، ۽ غم کي پڻ روحاني فڪر ۽ توحيد جي روشني ۾ سمجهڻ گهرجي. پاڻ فرمائي ٿو:

پريان سندي پار جي مڙيئي مٺائي

ڪانھي ڪڙائي چکي جي چيت ڪري

لطيف جا بيت جيڪي عشق، روئڻ، ۽ انساني درد جي منظرن کي بيان ڪن ٿا، صرف جذبات جو اظهار نه آهن، پر اهي خدا جي در جي طلب ۽ روحاني صفائي جو ذريعو بڻجن ٿا.

پاڻي مٿي جھوپڙا مورک اڃ مرن

سامھان اوڏو سُپَرِين لوچي تان نه لھن

ونحن اقرب اليہ من حبل الوريد اھو راز رندن

دم نه سڃاڻن دانھون ڪن مٺن جيئن.

اهڙي طرح شاھ عبداللطيف ڀٽائي جو ڪلام سيڪيولرزم جي اخلاقي بي ‌معنويت، روحاني خالي پڻي ۽ وجودي مايوسي جي مقابلي ۾ هڪ متوازن، فڪري ۽ عملي روحاني رستو پيش ڪري ٿو.

روحاني فائدا ۽ انساني زندگي: شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي تعليمات زندگيءَ جي هر شعبي لاءِ روشني ۽ ھدايت جو ذريعو آهن، جن ۾ روحاني سک، اخلاقي قوت، ثابت قدمي، پنهنجي مقصد جي ساڃاهه پيدا ٿئي ٿي.

شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي ڪلام هڪ روحاني معيار، اخلاقي اصول ۽ زندگي گذارڻ جو مڪمل دستور آهي، جيڪو قرآن، سنت ۽ توحيد جي بنيادن تي قائم آهي. هن جو ڪلام سيڪيولرزم، لادينيت ۽ وجوديت جي فڪر کي مڪمل طور رد ڪري ٿو ۽ انساني دلين کي هڪ معنوي، فڪري ۽ روحاني روشني فراهم ڪري ٿو. شاھ عبدللطيف ڀٽائي فرمائي ٿو ته:

جن کي دؤر درد جو سبق سور پڙهن

فڪر ڦرهي هٿ ۾ ماٺ مطالعو ڪن

پنو سو پڙھن جنھن ۾ پسن پرين کي .

انهيءَ رستي تي هلڻ سان انسان نه صرف زندگيءَ جو مقصد سمجھي ٿو، پر هر درد، عشق ۽ رنج کي روحاني عبادت ۽ سک جو ذريعو بڻائي سگهي ٿو. شاهه لطيف جو پيغام صدين تائين انساني دلين جي رهنمائي ڪندو رهندو: زندگي جو صحيح معيار صرف قرآن، سنت ۽ خدا جي وحدانيت ۾ ملي ٿو، جيڪو ڪنهن به سيڪيولر يا وجودياتي فلسفي سان ڀيٽي نٿو سگهجي. شاعر، اديب ۽ فنڪار عام ماڻهو کان مختلف جذباتي حساسيت ۽ فڪر جي شدت رکن ٿا، جنهن ڪري ڪڏهن ڪڏهن انهن ۾ خودڪشي جو رجحان وڌي وڃي ٿو. هتي آئون مختلف وجوھات بيان ڪريان ٿو: شاعر ۽ اديب پنهنجي جذبات، درد، فڪر ۽ تجربي کي لفظن ۾ بدلڻ ۾ ماهر هوندا آهن. اهي دنيا جي سچائين، سماجي نابرابري، انساني مصيبتن ۽ ذاتي دردن کي گهڻو حساسيت سان محسوس ڪن ٿا. گهڻي حساسيت سبب اداسي ۽ نفسياتي دٻاءُ وڌي وڃي ٿو، جيڪڏھن روحاني تسڪين جو ذريعو ناھي ته ممڪن آھي ته اهي خودڪشي جي سوچ ڏانهن وڃن. گهڻو ڪري شاعر ۽ اديب پنهنجي خيالن ۽ احساسن کي عام ماڻهن سان شيئر نه ڪندا آهن، ڇو ته انهن جي سوچ عام سماج کان مختلف ۽ گهري هوندي آهي. اڪيلائپ ۽ حساسيت انهن ۾ جذباتي دٻاءُ وڌائي ڇڏيندي آھي. گهڻو ڪري ادبي شخصيتون گهريلو خاندان، مالي يا ذاتي مسئلن کي گهڻو محسوس ڪن ٿيون. انهن مسئلن جو مسلسل دٻاءُ، جيڪڏهن جذباتي ۽ نفسياتي پٺڀرائي نه ملي ته خودڪشي جو خطرو وڌي سگهي ٿو.

شاعر ۽ اديب پنهنجن لکڻين ذريعي دنيا جي درد، پيار، فراق ۽ اڻپوري اميدن کي ظاهر ڪندا آهن. جڏهن انهن جا جذبات پنهنجي لکڻين کان به اڳتي وڌي وڃن، ته اندروني تڪرار ۽ اداسي انهن لاءِ برداشت کان ٻاهر ٿي سگهي ٿي. ڪجھ ادبي شخصيتن ۾ ڊپريشن يا نفسياتي بيماريون موجود هونديون آهن، جيڪي ذهني دٻاءُ پيدا ڪري سگهن ٿيون. ادبي شخصيتن ۾ ذہني حساسيت ۽ جذباتي گهرائي عام ماڻهن کان وڌيڪ هجڻ ڪري، ننڍو دٻاءُ به وڏو اثر ڇڏيندو آهي. ڪڏهن ڪڏهن شاعر ۽ اديب پنهنجي فن ۽ لکڻين ۾ غير حوصلا افزائي ۽ مڪمل غير اعتماديءَ جو دٻاءُ به محسوس ڪن ٿا. جڏهن اهي پنهنجي ڪم ۾ ڪاميابي حاصل نٿا ڪري سگهن يا کين سماجي قبوليت حاصل نٿي ٿئي ته اداسي ۽ مايوسي جي ور چڙهي وڃن ٿا. گهڻو ڪري شاعر ۽ اديب زندگي جي معنوي ۽ روحاني سوالن ۾ گهري دلچسپي رکن ٿا. جڏهن اهي زندگي، موت، درد ۽ انسان جي وجود جي حقيقتن تي غور ڪن ٿا ته ڪڏهن وجودي مايوسي ۽ اڪيلائي جو احساس پيدا ٿي سگهي ٿو.

شاعر ۽ اديب جو جذباتي حساسيت، سماجي اڪيلائپ، ذاتي مسئلا، نفسياتي مسئلا، ادبي دٻاءُ، ۽ روحاني سوچ گڏجي انهن کي خودڪشي جي خطري ۾ وجهي ٿي، پر هڪ اهم ڳالھ اها آهي ته صحيح نفسياتي مدد، سماجي ساٿ، روحاني سڪون ۽ جذباتي اظهار (لکڻ، ڳالهائڻ، تخليقي ڪم) انهن رجحانن کي روڪي ۽ مثبت توانائي ۾ تبديل ڪري سگهجي ٿو.

شڪيب جلالي غزل گو شاعر (1934-1966) سڀ کان مشهور واقعي ۾ پنهنجي زندگي جو انت خودڪشي سان ڪيو. لاهور کان سرگودا ويندڙ ٽرين جي سامهون اچي پاڻ کي ماري ڇڏيو. شايد شديد احساسِ بي ‌قدري، غربت، داخلي تڪليف ۽ عشق ۾ ناڪامي، سندس شعري زبان ۾ مسلسل اداسي ۽ خود انڪاري موجود آهي.

احمد مشتاق جديد نظم گو شاعر شڪيب جلالي جو هم‌عصر؛ سخت ڊپريشن ۽ سماجي بي‌ توجهيءَ سبب پاڻ کي نقصان پهچائڻ جون ڪوششون ڪيون خودڪشي نه،  پر ڪوشش ڪئي.

ناصر ڪاظمي غزل گو شاعر (1925-1972) سڌي خودڪشي نه ڪئي، پر زندگيءَ کان بيزار ٿي پاڻ کي مڪمل بي‌ پرواهيءَ ۽ بيماريءَ حوالي ڪيو. سندس شاعري ۾ “موت جي طلب” ۽ “زندگيءَ کان ٿڪاوٽ” جا واضح اشارا آهن.

ن م راشد جديد نظم جو باني فڪري لحاظ کان وجوديت جو قائل؛ مغربي فڪر جي اثر هيٺ زندگيءَ جي بي‌معنيٰ ٿيڻ جي ڳالھ ڪندو رهيو. خودڪشي نه ڪئي، پر آخري سالن ۾ روحاني ۽ نفسياتي بي‌ چينيءَ ۾ مبتلا رهيو. وصيت ڪري ويو منھنجي مرڻ تي مونکي ھندن جيان ساڙيو وڃي.

اختر حسين جعفري انقلابي شاعر زندگيءَ جي تڪليفن ۽ ادبي مايوسين سبب نفسياتي دٻاءُ ۾ رهيو. سڌي خودڪشي نه، پر “زندگيءَ جي لاپرواهيءَ” سان خود تباهيءَ جي راھ اختيار ڪئي.

پروين شاڪر شاعرہ سندس حادثاتي موت تي به ڪيترن ماهرن چيو ته “ممڪن آهي مايوسي ۽ ذهني دٻاءُ جو نتيجو هجي”، جيتوڻيڪ رسمي طور اها ٽريفڪ حادثو قرار ڏني وئي. سندس شاعري ۾ به بار بار “دل جي ٿڪاوٽ” ۽ “زندگيءَ کان بيزاري” جو ذڪر آهي.

ندا فاضلي (هند-پاڪ لاڳاپيل) شاعر زندگيءَ ۾ مايوسي، پر آخر تائين پاڻ سنڀاليو. سندس ڪلام ۾ خودڪشيءَ جي سوچن جو ذڪر ملي ٿو.

سنڌي اديب علامه آءِ آءِ قاضي جو موت به ڳجھارت بڻيل آهي. عام خيال آھي ته سندس موت جو سبب به ذھني انتشار ۽ خودڪشي ھئي.

اهڙي وقت ۾ هڪ پاسي لطيف جي فڪر جي روشني آهي، ٻئي پاسي سيڪيولر سوچ جي اونداهي؛

هڪ پاسي قرآن جو نغمو، ٻئي پاسي نفس جو نعرو؛

هڪ پاسي عبادت جو سڪون، ٻئي پاسي بغاوت جو شور؛

هڪ پاسي عشق جو ادب، ٻئي پاسي عقل جو غرور۔

سوال اٿي ٿو ته ڇا لطيف جو فڪر دين کان بيزاريءَ جو پيغام آهي يا دين سان وفاداريءَ جو اعلان؟ ڇا لطيف انسان کي رب کان دور ڪري ٿو، يا رب سان ويجهو آڻي ٿو؟ ڇا لطيف آزاديءَ جو شاعر آهي، يا بندگيءَ جو بازيگر؟ هتي تضاد صاف آهي. مومن جي محنت، سيڪيولر جي ڪاهلي؛ عمل جي عظمت، بي عمليءَ جو بار؛ ايمان جو اڀار، انڪار جو زوال، پر سيڪيولر ذهن چوي ٿو: زندگيءَ ۾ ڪا مذهبي قيد نه هجي، فڪر آزاد، عمل آزاد، ۽ انسان پاڻ پنهنجو حاڪم هجي ۽ لطيف چوي ٿو: “آزاديءَ ۾ فنا، ۽ بندگيءَ ۾ بقا آھي” هڪ پاسي “مان”، ٻئي پاسي “اسان”؛ هڪ پاسي “خود پسندي”، ٻئي پاسي “خالق پرستي”۔ سيڪيولر فڪر چوي ٿو: “دين ضمير جو ذاتي معاملو آهي” پر لطيف چوي ٿو: “دين ضمير جو زندھ حوالو آهي”۔ هڪ فڪر انسان کي ڌرتيءَ تائين قيد ڪري ٿو، ٻيو آسمان تائين کڻي وڃي ٿو؛ هڪ دل کي خواهشن ۾ جڪڙي ٿو، ٻيو روح کي رب سان ڳنڍي ٿو۔ لطيف جي دنيا ۾ “نماز ” زنديگيءَ جو مقصد؛ “روزو بک” جو مفھوم ، بي ريا عبادت آهي۔ سيڪيولر ذهن انهن لفظن کي آزاديءَ جو استعارو ٿو سمجهي، پر لطيف انهن کي بندگيءَ جي جوهر بڻائي ٿو۔ هڪ پاسي موت کان بي پرواهي، ٻئي پاسي آخرت جو يقين؛ هڪ پاسي زندگيءَ جي مستي، ٻئي پاسي حساب جي هوشياري؛ هڪ پاسي نفس جو نغمو، ٻئي پاسي نجات جو نعرو۔ سيڪيولر فڪر چوي ٿو: “دين تڪرار جو سبب آهي” لطيف چوي ٿو: “دين اتحاد جو سبب آهي”؛ هڪ وڇوڙي جي واٽ ڏيکاري ٿو، ٻيو وصال جو وعدو ڪري ٿو؛ هڪ اونداهين ۾ وساري ٿو، ٻيو روشنيءَ ڏانهن سڏي ٿو۔ اڄ جو سيڪيولر اديب لطيف جي نالي سان فڪر جو واپار ڪري ٿو. هو بيتن کي فلسفو بڻائي ٿو، پر فڪر کي دل جي زينت نٿو بڻائي؛ هو لطيف جي لفظن کي ورجائي ٿو، پر لطيف جي واٽ تي نٿو هلي؛ هو لطيف کي آزاديءَ جو علمبردار سڏائي ٿو، پر پاڻ نفس جو قيدي آهي۔ لطيف جي فڪر ۾ تضاد نه آهي، پر توازن آهي؛ سيڪيولر سوچ ۾ توازن نه آهي، پر تڪرار آهي۔ لطيفي فڪر بندگيءَ ۾ سڪون ٿو آڻي، سيڪيولر فڪر بغاوت ۾ بي چيني۔ لطيف جي زبان ۾ عشق عبادت بڻجي ٿو، سيڪيولر ذهن ۾ عبادت لفظي فلسفو ٿي وڃي ٿي۔ لطيف جي واٽ روشنيءَ جي واٽ آهي، سيڪيولر راھ اونداهين جي راھ۔ لطيف جي دل ۾ رب جو ذڪر، سيڪيولر ذهن ۾ “من” جو فڪر؛ لطيف جي بيت ۾ اخلاص، سيڪيولر لفظ ۾ انڪار۔ لطيف جي فڪر جو سچ اهو آهي ته  جيڪو الله کان جدا، سو لطيف کان به  جدا”۔ لطيف جي عشق جو قانون آهي: “جيڪو نفس سان لڙي، سو لطيف سان ڳنڍي”۔ سو، اڄ جو سوال اڃان باقي آهي. ڇا اسان لطيف جا عاشق آهيون يا نفس جا قيدي؟ ڇا اسان روشنيءَ جا پيروڪار آهيون يا اونداهيءَ جا رهواسي؟ ڇا اسان لطيف جي بيتن کي سمجھون ٿا يا انهن کي پڙھون ٿا؟ لطيف جو فڪر ٻن ڌرين وچم آھي: سچ ۽ ڪوڙ، ايمان ۽ انڪار، عبادت ۽ بغاوت۔ جيڪو لطيف سان آهي، سو سچ سان آهي؛ جيڪو لطيف جي خلاف آهي، سو لطيفي فڪر کان دور آهي۔ لطيف جو فڪر سيڪيولر نه، صوفي آهي؛ بيزاري نه، بيداري آهي؛ آزادي نه، اطاعت آهي؛ فڪر نه، الاھي عبادت آهي۔ روشنيءَ جي واٽ لطيفي واٽ آهي، ۽ اونداهيءَ جي راھ انهن وٽ آهي، جيڪي لطيف جو نالو وٺي لطيف جي روح کي وساري ويٺا آهن۔ لطيف جي سچائيءَ سان جيئڻ ئي لطيفيت آهي، باقي سڀ فقط لفظن ۽ فڪر جو واپار آھي.