اڄ جي جمهوريت بادشاهت بڻجي ويئي آهي. فرق صرف اهو آهي ته اڳ ۾ تخت ۽ تاج هڪ فرد جي مٿي تي هوندو هو، هاڻي اهو هڪ پارٽي جي سر تي رکيو ويو آهي. هن بادشاهت کي جمهوريت جو نالو ڏنو ويو آهي، پر انداز ساڳيو بادشاهت وارو آهي. مٿان کان جيڪو حڪم جاري ڪيو ويندو آهي، ان تي اختلاف راءِ کي ڏوهه سمجهيو ويندو آهي، هن جمهوري بادشاهت ۾ عوام، صرف ووٽ ڏيڻ تائين محدود آهي. اقتدار ۾ اچڻ تي، حڪمران پارٽي پهريون ڪم اهو ڪندي آهي جيڪو بادشاهه ڪندا هئا: پنهنجن مخالفن کي ختم ڪرڻ يا خاموش ڪرائڻ. هيءَ روايت ايتري پراڻي آهي جو تاريخ جي هر دور ۾ ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ ان کي ورجايو ويو آهي. جڏهن جمهوريت قديم يونان ۾ بادشاهت کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ته مقصد عوامي شرڪت ۽ انصاف قائم ڪرڻ هو، پر جلد ئي طاقت جي نشي اتي به ڪجهه طبقن کي مطلق العنان بڻائي ڇڏيو. ايٿنس جي جمهوريت، جنهن کي دنيا هڪ ماڊل سمجهي ٿي، اها به صرف امير ۽ بااثر طبقي تائين محدود هئي، جتي غريب، غلام ۽ عام شهري هن جمهوريت جو حصو نه ٿي سگهيا. يعني ان کي نالي ۾ ته جمهوريت سڏيو ويندو هو، پر طاقت چند هٿن ۾ مرڪوز رهي. اڄ جي دنيا ۾ اها صورتحال برقرار آهي. چونڊون ٿين ٿيون، پر نتيجا پنهنجي مرضيءَ جا ورتا وڃن ٿا جنهن کي فارم 47 جو نالو ڏنو ويو آهي ان مطابق سمورا فيصلا هڪ ڌر جي راءِ سان ڪيا وڃن ٿا جيڪي ساڳيا بادشاهن وارا اصول آهن. جڏهن ته جمهوريت، برابري، آزادي ۽ وقار جو واعدو آهي. جمهوريت عوام جو آواز ۽ قوم جي طاقت آهي، جمهوريت قومي سُڃاڻپ جو روح ۽ ترقيءَ جو احساس آهي، جمهوريت عوام ۽ نمائندن وچ ۾ هڪ عهد آهي، جمهوري نظام انصاف، برابري، آزادي ۽ وقار جو واعدو آهي۔ جڏهن برطانيه، فرانس ۽ آمريڪا ۾ جمهوريت جنم ورتو هو، تڏهن چيو ويندو هو ته هاڻي عوام جي حڪومت عوام لاءِ ئي هوندي، پر اهو خواب، خواب ئي رهيو ۽ اڄ ڏينهن تائين ساڀيان نه ٿي سگهيو آهي. سرمائيدار مفادن پنهنجي مرضي سان جمهوريت جي ٿنڀن کي ٽوڙي ڇڏيو آهي. اڄ، مغرب جون جمهوريتون پڻ ميڊيا، سرمائي ۽ طاقتور لابي جي چنگل ۾ ڦاٿل آهن. آمريڪي صدر ابراهيم لنڪن چيو هو ته: Government of the people, by the people, for the people. يعني عوام جي حڪومت، عوام پاران، عوام لاءِ هوندي، پر اڄ جي سياسي نظام ۾، حڪومت عوام جي نه، پر سرمائيدارن ۽ اشرافيه جي آهي. ماڻهو چونڊ جلسن ۾ رڳو ميڙن تائين محدود آهن. پاڪستان ۾ جمهوريت جو سفر به انهيءَ تضاد سان ڀريل آهي. هتي، هر حڪومت پنهنجن مخالفن لاءِ ساڳيو ڪردار ادا ڪري ٿي۔ بادشاهه پنهنجن مخالفن سان ڇا ڪندا هئا. جنهن ڏينهن ڪا پارٽي اقتدار ۾ ايندي آهي، ان جي مخالفن خلاف ڪيسن، گرفتارين ۽ انتظامي ڪارروائين جي فهرست تيار ٿيڻ شروع ٿي ويندي آهي. ايوب خان سياستدانن تي پابنديون لاڳو ڪيون، ضياءُ الحق سياسي پارٽيون ٽوڙي ڇڏيون، مشرف آئين معطل ڪيو ۽ جمهوري دور ۾ نون چهرن سان ساڳي راند جاري رکي. هر حڪومت پنهنجي مرضي مڙهڻ کي جمهوريت جو نالو ڏيندي رهي آهي. مخالفن جي اصلاحي تنقيد به حڪومت ۽ رياست جي خلاف سمجهي وڃي ٿي. اها سوچ جمهوريت کي بادشاهت بڻائي ڇڏي ٿي. ترڪي، روس، مصر، ايران ۽ هندستان جهڙن ملڪن ۾ جمهوري چهري جي پويان بادشاهت يا شهنشاهيت جو مزاج لڪيل آهي. حقيقت ۾ اهو جمهوريت جو نه، پر طاقت جو مزاج آهي. ان مزاج خلاف ڳالهائيندڙ کي قانون کان مٿانهون سمجهيو وڃي ٿو. هونئن به سمورا ادارا حڪومتي پاليسين جي تابع هوندا آهن، پر عوام کي، اختلاف راءِ رکڻ جو حق حاصل آهي ان آواز کي خاموش ڪرائڻ وارا ڪڏهن به جمهوري نٿا ٿي سگهن. جيڪڏهن ڪو سوال پڇي ته ان کي ملڪ جو دشمن يا غدار نه سمجهيو وڃي. تاريخ شاهد آهي ته جڏهن طاقت جو مرڪز ڪنهن هڪ پارٽي يا فرد ۾ مرڪوز هوندو آهي ته نظام آهستي آهستي بادشاهت ۾ تبديل ٿي ويندو آهي. نيپولين بوناپارٽ فرانسيسي انقلاب کانپوءِ جمهوريت جي نالي تي اقتدار سنڀاليو، پر ٿوري وقت ۾ پاڻ کي شهنشاهه قرار ڏنو. جرمني ۾ هٽلر چونڊن ذريعي اقتدار حاصل ڪيو ۽ پوءِ مخالف پارٽين کي ختم ڪري ڇڏيو. مسوليني اٽلي ۾ به اهو ئي ڪيو. انهن سڀني جمهوريت ذريعي بادشاهت جو مقصد حاصل ڪيو. يعني، جمهوريه اصل ۾ بادشاهت ڏانهن وٺي وڃڻ وارو رستو بڻجي ويو آهي. جمهوريت جي خوبصورتي ان جي برداشت ۾ آهي. جتي تنقيد برداشت نه ڪئي ويندي آهي، اتي جمهوريت مري ويندي آهي. ڪنهن به صحتمند سماج ۾، اختلاف دشمني نه آهي، اهو اصلاح جو ذريعو آهي، پر اسان جي ملڪ ۾ به هي سوچ اڃا تائين وڌندي رهي ٿي. هتي، هر حڪمران پاڻ کي نجات ڏيندڙ ۽ هر مخالف کي بغاوت ڪندڙ سمجهي ٿو. حقيقت ۾ ائين ناهي. سياسي انتقام عدليه، پوليس ۽ انتظاميه کي به سياسي رانديڪن ۾ تبديل ڪري ڇڏڻ جمهوريت تي داغ آهي. نتيجو اهو نڪتو آهي ته جمهوريت جو جسم ته باقي آهي، پر ان جو روح مري ويو آهي.
