ابراهيم جويو، خدمت، قرباني، علم ۽ ثقافت جي مشعل راهه!

ابراهيم جويي جو نالو سنڌ جي فڪر، ادب، علم، ايمانداري ۽ انسان دوستيءَ جو اهڙو روشن مثال آهي، جيڪو وقت جي هر اونداهيءَ ۾ روشنيءَ جو مينار بڻجي سامهون اچي ٿو. هو نه رڳو هڪ استاد هو، پر هڪ فڪر، هڪ تحريڪ ۽ هڪ فلسفو هو، جنهن سنڌ جي شعور کي نئين راھ ڏياري. سندس زندگيءَ جو هر لمحو قوم، ٻولي، علم ۽ انسانيت لاءِ وقف رهيو. هن پنهنجي قلم، فڪر ۽ اصولن سان اهو ثابت ڪيو ته ايمان، علم ۽ خدمت سان ڀرپور انسان، ڌرتيءَ تي اميد جو سج بڻجي سگهي ٿو. 13 آگسٽ 1915ع تي ڄامشوري ڀرسان ڳوٺ “آباد” ۾ جنم وٺندڙ هي عظيم شخص ننڍپڻ ۾ ئي زندگيءَ جي سختين کي منهن ڏنو، پر علم سان محبت کيس ڏکائين سان مقابلو ڪرڻ جي طاقت ملي. ننڍي ڄمار ۾ ئي والد جي وڇوڙي باوجود تعليم کي پنهنجو هٿيار بڻايو. پرائمري تعليم ڳوٺ مان حاصل ڪيائين، پوءِ 1927ع ۾ سَن جي اسڪول ۾ داخلا ورتائين، جتي سندس فڪر ۽ ذهني دنيا بدلجي وئي. اهوئي وقت هو، جڏهن سنڌ، علم ۽ انسانيت سان محبت سندس رڳ رڳ ۾ سمائجي وئي. 1930ع ۾ جڏهن هو سنڌ مدرسته الاسلام ڪراچي ۾ داخل ٿيو، تڏهن سندس اندر ۾ علم جو شعلو وڌيڪ ڀڙڪيو. هو فقط ڪتابن تائين محدود نه رهيو، پر سوچڻ، سوال ڪرڻ ۽ فڪر جي دنيا ۾ داخل ٿيو. 1934ع ۾ مئٽرڪ ۾ ٻيو نمبر حاصل ڪري 20 رپيا اسڪالرشپ حاصل ڪيائين، جيڪا رقم ته ٿوري هئي، پر ان رقم جي پويان محنت، ايمان ۽ همت جو جيڪو سرمايو هو، اهو سڄي زندگيءَ لاءِ ساڻس گڏ رهيو.

1938ع ۾ ڊي. جي ڪاليج مان بي. اي پاس ڪيائين ۽ پوءِ 1940ع ۾ بي. ٽي لاءِ ممبئي ويو. تعليم مڪمل ڪري جڏهن سنڌ مدرسته الاسلام ۾ استاد ٿيو، تڏهن به سندس ضمير سرڪاري حدن ۾ قيد نه ٿيو. هن جو ضمير آزاد هو، سندس قلم سچ جو ترجمان هو. هن جو مقصد تعليم کي شعور ۾ بدلائڻ ۽ علم کي انساني آزاديءَ سان ڳنڍڻ هو. 14 سالن جي عمر ۾ لکيل سندس پهريون سنڌي مضمون “پڃري جا پکي” سندس فڪري دنيا جو آغاز بڻيو. 1946ع ۾ انگريزي مضمونDemocracy in School Administration ۽ پوءِ 1947ع ۾ لکيل ڪتاب “سنڌ بچايو، کنڊ بچايو” سنڌ جي قومي شعور ۾ باھ ڀرڻ وارو ثابت ٿيو. اهوئي ڪتاب هو، جنهن سبب کيس نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو، پر جويو صاحب سرڪاري دٻاءُ آڏو نه جهڪيو. سندس يقين هو ته اصول تي بيهڻ ئي انسان جي سچي فتح آهي. ابراهيم جويو علم کي رڳو پڙهڻ جو ذريعو نه، پر سچائيءَ جي خدمت سمجهندو هو. هو چوندو هو: “تعليم جو مقصد فقط نوڪري نه، پر انسان کي پاڻ ۽ پنهنجي ڌرتيءَ سان سڃاڻپ ڪرائڻ آهي.” هن پنهنجي شاگردن کي سيکاريو ته علم جو اصل ڪم انسان کي آزاد ڪرڻ آهي، نه ڪي غلام بڻائڻ. سندس نوڪريءَ جو سفر به علم ۽ خدمت جي نئين تاريخ لکي ويو. ٺٽي ميونسپالٽي ۾ هيڊ ماستر، ٽيچرز ٽريننگ ڪاليج ۾ انسٽرڪٽر، سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن ۾ سيڪريٽري ۽ پوءِ سنڌي ادبي بورڊ ۾ سيڪريٽري طور خدمتون ڏيندي، هن هر جاءِ تي ايمانداري، سچائي ۽ فڪر جو چراغ ٻاريو. سنڌي ادبي بورڊ ۾ سندس دور سنڌ جي ادبي ۽ علمي تاريخ جو سنهري باب آهي، جتي هن سوين ڪتاب شايع ڪرايا، ترجما ڪيا ۽ علمي خزانا سنڌي ٻوليءَ ۾ آندا. سندس ترجمن وسيلي سنڌ جي پڙهندڙن سقراط، ٽالسٽاءِ، لينن، مارڪس، گورڪي، روسو ۽ ٻين فڪر جي چراغن سان واقفيت حاصل ڪئي. ابراهيم جويو دنيا جي فڪر کي سنڌي ٻوليءَ ۾ آڻي، سنڌ جي فڪري خود مختياريءَ جو بنياد وڌو. هو چاهيندو هو ته سنڌي پڙهندڙ صرف پڙهي نه، پر سوچڻ ۽ سوال ڪرڻ سکي. جويو صاحب جي زندگيءَ ۾ غربت، ناانصافي ۽ نوڪري وڃائڻ جهڙيون ڏکايون به آيون، پر هن قلم کي هٿ مان نه ڇڏيو. هو چوندو هو، “مون وٽ دولت نه آهي، پر علم ۽ ايمان آهن، جيڪي سڀ کان وڏي دولت آهن.” هي فڪر ئي سندس زندگيءَ جو روح هو. ابراهيم جويو نوجوانن لاءِ مثال ان ڪري به آهي، جو هن هر ڏکيائيءَ کي سبق ۾ بدلائي ڇڏيو. هو چاهيندو هو ته نوجوان پنهنجي ڌرتيءَ سان وفادار هجن، پنهنجي ٻوليءَ سان پيار ڪن ۽ پنهنجي شعور کي زنده رکن. سندس فڪر ۾ همت، ايمان، محنت ۽ انسانيت جو سنگم آهي. هو چوندو هو، “جيڪو نوجوان پنهنجي ڌرتيءَ لاءِ ڪجهه لکي، ڪجهه سوچي ۽ ڪجهه قربان ڪري، اهوئي امر ٿي وڃي ٿو.” سندس فڪر سياسي نعرا نه، پر اخلاقي اصول هئا. هو تعليم کي سماجي تبديليءَ جو رستو سمجهندو هو. سندس نظر ۾ ڌرتيءَ سان محبت جو مطلب خدمت هو، نه ڪي سياست. هو چوندو هو، “جيڪو انسان پنهنجي ڌرتيءَ کي سمجهي ٿو، اهو ڪڏهن به غلامي قبول نٿو ڪري.” سنڌي ادبي بورڊ ۾ سندس دور دوران سوين ڪتاب شايع ٿيا، جن ۾ تاريخ، ثقافت، ٻولي ۽ تعليم تي قيمتي ڪم شامل هئا. هو چوندو هو ته ڪتاب ڇپائڻ کان وڏو ڪم پڙهندڙ پيدا ڪرڻ آهي ۽ واقعي، سندس ڪوششن سنڌ ۾ پڙهندڙن جو نئون نسل تيار ڪيو. ابراهيم جويو جي زندگيءَ جي سڀ کان وڏي خوبي اها هئي ته هن هر ڪم ۾ سچائيءَ کي اوليت ڏني. هو نه طاقت کان ڊڄيو، نه شهرت جو طلبگار رهيو. سندس دل ۾ فقط سنڌ، علم ۽ انسانيت لاءِ محبت هئي.

اڄ جڏهن سماج ۾ نوجوان بيروزگاري، مايوسي ۽ بي مقصد زندگيءَ سان وڙهي رهيا آهن، تڏهن ابراهيم جويو جو فڪر انهن لاءِ اميد بڻجي ٿو. سندس زندگي ٻڌائي ٿي ته محنت، علم ۽ ايمانداريءَ سان جدوجهد ڪڏهن ضايع نٿي ٿئي. سندس مثال سيکاري ٿو ته خواب ڏسو، پر انهن کي سچ ڪرڻ لاءِ همت ۽ محنت سان اڳتي وڌو. کيس اسان کان جدا ٿيندي 8 ورهيه لنگهي ويا، ان لاءِ اسان تي سڀ کان وڏو فرض اهو آهي ته سندس فڪر کي نصاب، ڪتابن ۽ نوجوانن جي دلين ۾ زنده رکون. اسان کي سکڻو پوندو ته اصل عزت خدمت ۾ آهي ۽ اصل آزادي علم ۾ آهي. ابراهيم جويو جو پيغام نوجوانن لاءِ بلڪل صاف ۽ سادو آهي، “ڪتاب کڻو، سوچيو، سوال ڪريو ۽ پنهنجي ڌرتيءَ لاءِ ڪم ڪريو.” هي پيغام ئي سنڌ جي بقا ۽ نجات جو رستو آهي. سنڌ جي ٻولي، ثقافت ۽ تعليم کي زنده رکڻ لاءِ هر نوجوان کي ابراهيم جويو جيان بي خوف ٿي ڪم ڪرڻ گهرجي. ابراهيم جويو فقط هڪ استاد نه، پر هڪ تحريڪ، هڪ فڪر ۽ هڪ انقلاب هو، جيڪو اڄ به سنڌ جي هوائن ۾ گونجي ٿو. سندس علم، ايمان ۽ قرباني نوجوانن جي روح ۾ اميد جي جوت ٻاري ٿو. سندس زندگيءَ جو خلاصو صرف هڪ سٽ ۾ سمايل آهي، “خدمت ۾ عزت آهي ۽ علم ۾ آزادي!”