آواز ته ڪيترن ئي قسمن جا ٿين ٿا، سائنس مطابق آواز ھڪ توانائي جو قسم آھي جيڪو ھڪ جاءِ تان ٻي جاءِ تائين منتقل ٿيندو رھي ٿو ۽ اسان جي ڪنن تائين پهچي ٿو، پر ان آواز کي معنيٰ ھرھڪ پنھنجي فھم ۽ سوچ مطابق ڏئي ٿو ڪجھ خاموش آواز به ھوندا آھن، جنھن کي ڪنن جي نه، پر دل جي روحاني ڪنن جي ضرورت پوندي آھي، اهي ئي ان کي محسوس ڪندا آھن. ھاڻي سوال اھو ٿو پيدا ٿئي تي انھن کي ڪيئن محسوس ڪجي، انھن کي ڪير محسوس ڪري سگھي ٿو ۽ ان جو ذريعو ڪھڙو آھي.
اھو خاموش آواز ھرھڪ جي وس جي ڳالھه ناھي ته ٻڌي سگهي، اھا ڏات آھي جيڪا ڪنھن ڪنھن ماڻھوءَ کي ملي ٿي، جيڪو تپسيا مسلسل جدوجھد ڪندو رھي ٿو ان جي دل ان روحاني آواز ٻڌڻ جي قابل ٿئي ٿي. پوءِ ان آواز کي زبان جي ضرورت نه پوندي آھي، آواز دلين جي ڪنن تائين پهچي ويندو آھي. منھنجي موضوع جو مقصد استاد ڏانهن آھي استاد کي اھو روحاني آواز اھو خاموش آواز ٻڌڻ گھرجي، ڇاڪاڻ ته اھو خاموش آواز ان ٻار جو ھوندو جنھن ۾ ھزارين سوال، ھزارين خيال جذبات سان ڀرپور رويا جيڪي ان چپ چاپ خاموشي ۾ ھوندا آھن. استاد ھڪ پروفيشن نه، پر استاد ھڪ روحاني رهبر جو نالو آھي، استاد ٻڌڻ جو ذريعو آھي انھن خاموش آوازن کي جنھن کي ٻڌڻ انتھائي ضروري آھي.
جيڪڏهن اسان خاموش آواز جي تصور کي تعليم جي ميدان ۾ آڻيون ٿا ته ان کي ٻڌڻ لاءِ استاد کي عملي طور ڪجهه قدم کڻڻا پوندا. هيٺ اهي عملي طريقا ڏجن ٿا جن سان استاد شاگرد جي جذباتي ۽ اندروني خاموش آوازن کي وڌيڪ گهرائيءَ سان ٻڌي ۽ محسوس ڪري سگهي ٿو.
ڌيان سان ڏسڻ ۽ پڙهڻ: خاموش آواز ٻڌڻ جي شروعات ڪنن بدران اکين سان ٿيندي آهي. استاد کي شاگرد جي جسم جي ٻولي (جهڙوڪ: ڪُٻو ويهڻ، نظرون چورائڻ، بيچيني يا چپ ٿي وڃڻ) تي ڌيان ڏيڻ گهرجي. ڇا شاگرد جو رويو يا موڊ روزاني کان الڳ آهي؟ اها ئي خاموش آواز جي پهرين نشاني ٿي سگهي ٿي. هر خاموشي هڪ جهڙي ناهي هوندي. هڪ شاگرد جيڪو تمام گهڻا سوال ڪندو هو، پر هاڻي خاموش آهي، اهو مختلف آهي ان شاگرد کان جيڪو اڳ به چپ رهندو هو، ان فرق کي محسوس ڪرڻ ضروري آهي. ڪڏهن ڪڏهن، فقط اچي شاگرد جي ويجهو بيهڻ يا سندس ڊيسڪ تي هٿ رکڻ سان شاگرد کي احساس ٿيندو آهي ته استاد کيس نوٽيس ڪري رهيو آهي. اها ويجهڙائي خاموش آواز کي ڳالهائڻ جو موقعو ڏيندي آهي.
محفوظ ماحول پيدا ڪرڻ: خاموش آواز تڏهن ئي ٻاهر ايندو جڏهن شاگرد پاڻ کي محفوظ ۽ بنا خوف جي محسوس ڪندو.
جيڪڏهن ڪلاس ۾ غلطي ڪرڻ تي مذاق نٿو ٿئي يا استاد طرفان ناراضگي جو اظهار نٿو ٿئي ته شاگرد آسانيءَ سان سوال ڪندو، جتي سوال پڇڻ تي سزا ناهي، اتي خاموش سوال ختم ٿي ويندا آهن. استاد کي پنهنجي رٿابنديءَ ۾ هر روز ڪجهه منٽ اهڙا رکڻ گهرجن جتي شاگرد فقط پنهنجا غير نصابي خيال يا احساس ونڊي سگهن. ان کي “چيڪ ان ٽائيم” به چئي سگهجي ٿو. استاد جو رويو اهڙو هئڻ گهرجي جو شاگرد کي خبر پوي ته هن جي هر ڳالهه يا سوال کي احترام ملندو، پوءِ ڀلي اها ڪيتري به سادي يا عجيب لڳي.
رابطي جو نئون سرشتو: سڀ شاگرد زبان ذريعي پنهنجي ڳالهه نٿا ڪري سگهن. استاد کي خاموش آوازن کي ڳولهڻ لاءِ ٻيا ذريعا استعمال ڪرڻ گهرجن. شاگردن کي اجازت ڏيڻ گهرجي ته اهي پنهنجا سوال، خدشا يا خيال هڪ گمنام باڪس ۾ يا هڪ ذاتي ڊائري ۾ لکي رکن جنهن کي صرف استاد پڙهي. ان طرح، اهي خاموش خيال زبان تي اچڻ بدران قلم تي اچي ويندا. تصويري اظهار: خاص طور تي ننڍن ٻارن لاءِ، کين چئجي ته اهي پنهنجي ڏينهن جو يا ڪنهن سوال جو اظهار تصوير ذريعي ڪن. تصويرون اڪثر اهي ڳالهيون ٻڌائينديون آهن جيڪي ٻار زبان سان نٿا چئي سگهن. هڪ سادو نظام جوڙڻ جتي شاگرد بغير ڳالهايو هٿ جي اشاري يا رنگين ڪارڊ جي مدد سان ٻڌائي سگهي ته کيس مدد جي ضرورت آهي، هو پريشان آهي يا هو اڳتي وڌڻ لاءِ تيار آهي. اهي سڀ طريقا استاد جي روحاني ڪنن کي وڌيڪ تيز ڪن ٿا ۽ کين تربيت ڏين ٿا ته اهي ڪنهن به شاگرد جي اندر موجود هزارين جذبن ۽ سوالن کي ٻڌي سگهن، جيڪي هن جي چپ چاپ خاموشيءَ ۾ بند آهن. هتي آئون خاموش آواز ٻڌڻ جي حوالي سان استاد جي ذاتي ۽ اندروني صلاحيتن تي وڌيڪ ڌيان ڏيندس، جيڪي اهي تپسيا ۽ مسلسل جدوجهد جي ذريعي ترقي ڪري سگهن ٿا جيئن اسان شروعات ۾ ذڪر ڪيو هو. خاموش آواز کي ٻڌڻ رڳو عملي طريقن تي عمل ڪرڻ ناهي؛ اها استاد جي پنهنجي ذهنيت ۽ روحاني رويي جي تبديلي آهي.
بغير فيصلي وارو ذهن: جيڪڏهن استاد جي ذهن ۾ تڪڙا فيصلا يا اڳڪٿيون هونديون (مثال طور: هي شاگرد ته هميشه ئي سست هوندو آهي “يا” هن کي ته سمجھ ناهي ايندي) ته اهي خاموش آواز کي ٻڌي نٿا سگهن.
استاد کي گهرجي ته هو پنهنجي ذهن کي هر شاگرد لاءِ خالي پني وانگر سمجهي. هر روز، هر لمحي، هر شاگرد کي نئين نظر سان ڏسي. خاموشي کي طاقت ڏيڻ: اهو تسليم ڪيو وڃي ته شاگرد جي خاموشي شايد سندس طاقت يا گھري سوچ جي نشاني هجي، نه ئي ڪمزوري يا بيوقوفي جي.
صبر ۽ انتظار جي صلاحيت: روحاني آواز يا خاموش آواز فوري طور تي جواب ناهي ڏيندو؛ ان کي پيدا ٿيڻ ۽ اظهار ڪرڻ لاءِ وقت گهرجي. هڪ استاد کي سڀ کان وڏي جدوجهد اها ڪرڻ گهرجي ته هو شاگرد جي سست رفتاري يا ڪنهن ڳالهه سمجهڻ ۾ ٿيندڙ دير کي صبر سان قبول ڪري. جلدي ڪرڻ سان شاگرد جي اندر جو آواز ڊڄي ويندو ۽ خاموش ٿي ويندو. استاد جڏهن ڪو سوال پڇي ته فوري طور تي جواب نه ڏنو وڃي. ڪلاس ۾ 7 کان 10 سيڪنڊن جي خاموشي جو وقفو ڏيڻ ضروري آهي. اهوئي اهو “خلا” آهي جنهن ۾ خاموش آواز کي زبان تي اچڻ جو موقعو ملي ٿو.
عڪاسي ۽ خود احتسابي: استاد پنهنجي خاموش آواز ٻڌڻ جي صلاحيت کي پنهنجي اندروني جدوجهد ذريعي مضبوط ڪري سگهي ٿو.
ڏينهن جي آخر ۾ ڪجهه منٽ ڪڍي اهو سوچڻ ته “اڄ ڪهڙو شاگرد خاموش هو؟ هن جي خاموشي مون کي ڇا ٻڌائي رهي هئي؟ ڇا مون هن جي اندروني سوالن کي نظرانداز ته نه ڪيو؟” اها اندروني تپسيا آهي. استاد جي جذبات تي ڪنٽرول: استاد کي پنهنجي ڪيفيت تي ضابطو رکڻ گهرجي. جيڪڏهن استاد پاڻ دٻاءُ يا غصي ۾ هوندو ته هو ڪڏهن به شاگرد جي نازڪ، خاموش آواز کي ٻڌي نه سگهندو، ڇاڪاڻ ته سندس پنهنجو آواز تمام گهڻو شور ڪري رهيو هوندو.
هي نقطا ان ڳالهه جي تصديق ڪن ٿا ته استاد صرف سکيا ڏيندڙ ناهي؛ اهو هڪ روحاني رهبر ٿي سگهي ٿو، جنهن کي پنهنجي اندروني صلاحيتن کي صاف ڪرڻو پوي ٿو ته جيئن هو ٻين جي دلين جي خاموش ٻولي کي سمجهي سگهي.
آواز ته ڪيترن ئي قسمن جا ٿين ٿا، سائنس مطابق آواز ھڪ توانائي جو قسم آھي جيڪو ھڪ جاءِ تان ٻي جاءِ تائين منتقل ٿيندو رھي ٿو ۽ اسان جي ڪنن تائين پهچي ٿو، پر ان آواز کي معنيٰ ھرھڪ پنھنجي فھم ۽ سوچ مطابق ڏئي ٿو ڪجھ خاموش آواز به ھوندا آھن، جنھن کي ڪنن جي نه، پر دل جي روحاني ڪنن جي ضرورت پوندي آھي، اهي ئي ان کي محسوس ڪندا آھن. ھاڻي سوال اھو ٿو پيدا ٿئي تي انھن کي ڪيئن محسوس ڪجي، انھن کي ڪير محسوس ڪري سگھي ٿو ۽ ان جو ذريعو ڪھڙو آھي.
