سستي تيل جي سازش ۽ ٽرمپ جي روس پاليسي

تيل جي دنيا هميشه کان جيو پوليٽيڪل (Geopolitical) راند جو مرڪز رهي آهي. تيل نه رڳو معيشتن جي شهه رڳ آهي، پر سلطنتن جو زوال ۽ جنگين جو سبب پڻ ٿيندو رھيو آھي. اڄ جڏهن اسين 2025 جي عالمي سياست کي ڏسون ٿا، تڏهن هڪ اهڙي تاريخي “سازش” ياد اچي ٿي جنهن سوويت يونين کي ختم ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، اها تيل جون قيمتون گهٽائڻ واري خفيه حڪمت عملي هئي، جيڪا آمريڪي صدر رونالڊ ريگن سعودي عرب سان گڏجي تيار ڪئي هئي. هاڻي سوال اهو آهي ته ڇا ڊونلڊ ٽرمپ، جيڪو ٻيهر وائٽ هائوس ۾ واپس اچي چڪو آهي، اهو ساڳيو فارمولو روس خلاف ٻيهر استعمال ڪري سگهي ٿو؟ اچو ته تاريخي پسمنظر ۽ موجوده حالتن جو جائزو وٺون ته جيئن سمجهي سگهون ته تيل جي طاقت ڪيئن تاريخ کي ٻيهر ورجائي سگهي ٿي. سوويت يونين، جيڪو اڄ روس ۽ ٻين اڳوڻين سوويت رياستن تي مشتمل آهي، جي معيشت مڪمل طور تي تيل ۽ گئس جي برآمد تي دارومدار رکي ٿي. 1970 ۽ 1980 جي ڏهاڪن جي شروعات ۾ تيل جون قيمتون آسمان کي ڇهڻ لڳيون هيون. 1973 جي عرب- اسرائيل جنگ ۽ 1979 جي ايران انقلاب سبب پيدا ٿيل تيل بحرانن سوويت يونين کي سون جي دور ۾ داخل ڪيو. تيل جي برآمد مان حاصل ٿيندڙ آمدني، ان جي غير ملڪي ڪرنسي جو 50 کان 60 سيڪڙو حصو هو، جيڪو فوجي خرچن، خلائي پروگرامن ۽ درآمد ٿيل خوراڪ لاءِ استعمال ٿيندو هو، پر 1980 جي ڏهاڪي ۾ آمريڪي صدر رونالڊ ريگن (1981-1989) سوويت يونين کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ هڪ خفيه حڪمت عملي اختيار ڪئي، جنهن جو مقصد تيل جون قيمتون گهٽائي روس کي معاشي ڌڪ هڻڻ هو. ريگن انتظاميه سعودي عرب سان ڳالهيون ڪيون، جيڪو اوپيڪ (OPEC) جو سڀ کان وڏو رڪن هو. 1981 ۾ CIA جي ڊائريڪٽر وليم ڪيسي (William Casey) سعودي عملدارن سان ملاقات ڪئي ۽ سوويت تيل جي پيداوار بابت خفيه رپورٽون شيئر ڪيون. هنن سعودي عرب کي اهو يقين ڏياريو ته جيڪڏهن تيل جون قيمتون گهٽايون ويون ته سوويت معيشت کي وڏو ڌچڪو لڳندو.

1985 اهو سال هو جڏهن انھيءَ “سازش” عملي صورت اختيار ڪئي. سعودي عرب اوپيڪ جي پيداوار جي حدن کي ڇڏي ڏنو ۽ پنهنجي پيداوار 2 ملين بيرل هڪ ڏينهن مان وڌائي 5 ملين (bpd) تائين ڪري ڇڏي. عالمي مارڪيٽ ۾ تيل جي وڌيل فراهمي سبب قيمتون تيزيءَ سان ڪري پيون. 1986 ۾ تيل بحران مڪمل طور زور پڪڙيو. 1980 ۾ جيڪو تيل 39 ڊالر في بيرل وڪامندو هو، اهو ڇهن مهينن ۾ 10-12 ڊالرن تائين اچي ويو جنهنڪري سوويت يونين کي سالياني لڳ ڀڳ 20 بلين ڊالر جو نقصان ٿيو، ڇوته تيل جي آمدني 1980 ۾ 32 بلين ڊالرن مان گهٽجي 1986 ۾ صرف 13 بلين ڊالر رهجي وئي. هن معاشي دٻاءُ سوويت يونين جي اندروني ڪمزوري کي وڌائي ڇڏيو. روبل ڪرنسي جي قيمت ڪري پئي، درآمد ٿيل شيون مهانگيون ٿي ويون ۽ ملڪ ۾ خوراڪ جي کوٽ پيدا ٿي وئي. 1988 تائين سوويت تيل جي پيداوار گهٽجڻ لڳي ۽ آخرڪار 1991 ۾ سوويت يونين ٽٽي پيو. ميخائل گورباچوف جون پاليسيون “پيرسٽرائيڪا” (اصلاحي تبديليون) ۽ “گلاسناسٽ” (شفافيت ۽ کليل بحث) انهيءَ زوال کي تيز ڪيو، پر تيل جون گهٽ قيمتون آخري ڌڪ ثابت ٿيون. ڪيترائي مورخ ان کي خالص “آمريڪي سازش” چون ٿا، جڏهن ته ڪي اوپيڪ جي اندروني اختلافن کي به ذميوار سمجهن ٿا، بهرحال ريگن جو ڪردار اهم سمجهيو وڃي ٿو. هاڻي 2025 ۾ جڏهن روس يوڪرين جنگ سبب مالي دٻاءُ هيٺ آهي ته ڊونلڊ ٽرمپ جي واپسي سان ساڳي تيل واري حڪمت عملي وري زنده ٿي رهي آهي. روس جي معيشت اڄ به تيل ۽ گئس تي ڀاڙيل آهي، جيڪي ان جي برآمدات جو لڳ ڀڳ 40 سيڪڙو آهن. ٽرمپ انتظاميه روس جي وڏين تيل ڪمپنين، جهڙوڪ: روزنيفت ۽ لڪوئل، تي سخت پابنديون لاڳو ڪري رهيو آهي. اهي “وچوليون پابنديون” آهن، يعني هندستان ۽ چين جهڙن ملڪن کي روس کان تيل خريد ڪرڻ تي سزا ملي سگهي ٿي، جيڪي روس کي سستو تيل وڪڻڻ جي اجازت ڏين ٿا. ٽرمپ ڪيترائي ڀيرا چئي چڪو آهي ته هندستان روس کان تيل خريد ڪرڻ بند ڪري، نه ته کيس آمريڪي پابندين جو منهن ڏسڻو پوندو. هن وقت عالمي مارڪيٽ ۾ تيل جون قيمتون اڳ ئي گهٽ آهن. جنوري 2025 جي مقابلي ۾ 25 سيڪڙو گهٽجي ويون آهن، ڇاڪاڻ ته مارڪيٽ ۾ اضافي فراهمي موجود آهي، ٽرمپ ان صورتحال جو فائدو وٺي رهيو آهي، جيڪو آمريڪا جي وڌندڙ تيل پيداوار جي نتيجي ۾ پيدا ٿيو آهي. هي حڪمت عملي روس جي “جنگي مشن” کي ڪمزور ڪري سگهي ٿي. ڇو ته گهٽ قيمتون ۽ گهٽ برآمد روس جي آمدني کي 20 کان 30 سيڪڙو تائين گهٽائي سگهن ٿيون. يورپي يونين به روس تي نيون پابنديون لاڳو ڪري رهي آهي، جيڪا ٽرمپ جي پاليسي کي وڌيڪ مضبوط ڪندي، پر اها صورتحال مڪمل طور تي ريگن واري دور جهڙي نه آهي. ريگن سعودي عرب کي پيداوار وڌائڻ لاءِ قائل ڪيو هو، جڏهن ته ٽرمپ پابندين ۽ مارڪيٽ جي قدرتي قوتن تي ڀاڙي رهيو آهي. اھو ھڪ وڏو چئلينج به آهي. ڇاڪاڻ ته عالمي مارڪيٽ ۾ افراتفري پيدا ٿي سگهي ٿي، آمريڪي گيس جون قيمتون وڌي سگهن ٿيون، چين ۽ هندستان جهڙا ملڪ مزاحمت ڪري سگهن ٿا. سستي تيل واري هن “سازش” مان اسان اھو سمجھي سگهون ٿا ته معيشت ۽ سياست جي گڏيل راند ڪيئن سلطنتن کي ٽوڙي سگهي ٿي. سوويت يونين جو زوال ان جو زنده مثال آهي ۽ ٽرمپ جي روس پاليسي ان جي ٻيهر ورجاءُ ڏانهن اشارو ڪري رهي آهي. جيڪڏهن هي حڪمت عملي ڪامياب ٿي ته تاريخ واقعي پاڻ کي ورجائيندي، پر ياد رکو، تيل جي دنيا هميشه غير متوقع رهي آهي، هڪ نئون بحران هر شيءِ کي بدلائي سگهي ٿو.