حڪيم محمد سعيد انساني خدمت جو اڻ مٽ باب!

تون حبيب، تون طبيب، تـون دارون کي دردن،

تون ڏيين، تون لاهيين، ڏاتر کي ڏکندن.

دنيا جو وڏي ۾ وڏو شاعر شاھ عبداللطيف ڀٽائي رح جي شعر جو ھڪ مصرعو جنهن جو مفهوم آهي ته:

ياالله! تون منهنجو دوست ۽ حڪيم آهين. منهنجي تڪليفن جو علاج به تون ئي آهين. اي ڏاتار! تون ئي ڏک ڏيڻ وارو آهين ۽ انهن کي دور ڪرڻ به تون ئي ڄاڻين ٿو. دنيا ۾ اڪثر ماڻهو ذاتي مفاد، خواهشن ۽ پنهنجي محدود دائري جي تقاضائن ۾ مشغول نظر ايندا آهن، پر ڪي اهڙا به روشن چراغ آهن، جيڪي پنهنجو وجود ٻين جي ڀلائي لاءِ وقف ڪري ڇڏين ٿا. اهي ماڻهو انساني سماج جو روحاني سرمايو آهن جيڪي ڪنهن خاموش دعا وانگر زندگي جي سختين ۾ آساني پيدا ڪن ٿا.

انهن جي سوچ وقت جي قيد کان آزاد هوندي آهي ۽ انهن جا عمل ڪنهن ذاتي فائدي کان بالاتر هوندا آهن. اهي انسانيت جي خدمت کي عبادت سمجهن ٿا ۽ پنهنجي پاڻ کي انهن مقصدن لاءِ وقف ڪري ڇڏين ٿا جيڪي مجموعي ڀلائي ۽ امن سان لاڳاپيل آهن.

اهڙا ماڻهو دنيا لاءِ هڪ يادگار سبق ڇڏين ٿا ته زندگي جو اصل مقصد ذات کان ٻاهر نڪرڻ ۽ ٻين لاءِ آسانيون پيدا ڪرڻ آهي. اهي ئي انسانيت جا سچا خادم آهن جيڪي ڪنهن خوشبوءَ وانگر نظر نه ايندي به هر هنڌ پنهنجو اثر ڇڏي وڃن ٿا.

ننڍڙن ٻارڙن جي خوبصورت مستقبل لاءِ پنهنجي زندگي وقف ڪرڻ، انسان جي بلند ترين مقصدن مان هڪ آهي. اهو عمل وقت جي وهڪرن کان مٿانهون آهي، جتي ماڻهو پنهنجي ذاتي خواهشن ۽ مفادن کي پويان ڇڏي، ايندڙ نسلن جي بهتري لاءِ پاڻ کي وقف ڪن ٿا.

اهڙا انسان ڪنهن باغبان جيان آهن، جيڪي پنهنجي محنت، محبت ۽ قربانيءَ سان ٻارڙن جي زندگيءَ جو باغ سنوارين ٿا. اهي ڄاڻن ٿا ته هر ٻار هڪ ننڍڙو ٻج آهي جنهن کي صحيح وقت، صحيح ماحول ۽ صحيح تربيت سان هڪ مضبوط ۽ سرسبز وڻ ۾ تبديل ڪري سگهجي ٿو. انهن جي محبت ۽ ڪاوشن سان ئي دنيا هڪ اهڙي جڳھ بڻجي ٿي، جتي اميدن جو گل ٽڙي سگهي ٿو.

اهو صرف ٻارڙن جي جسماني بهتري تائين محدود ناهي، سندن روح، ذهن ۽ اخلاق جي تعمير تي به زور ڏئي ٿو. اهي انسان نه رڳو ٻارڙن کي تعليم ۽ تربيت ڏين ٿا، پر کين ان قابل بڻائين ٿا ته هو پنهنجي زندگيءَ جا مقصد سمجهي سگهن ۽ انسانيت جي خدمت ڪري سگھن.

اهڙيون قربانيون وقت جي يادداشت ۾ هميشه لاءِ محفوظ رهنديون آهن، ڇو ته اهي صرف هڪ نسل لاءِ نه، پر ڪيترن نسلن لاءِ روشني ۽ رهنمائي جو سرچشمو بڻجن ٿيون.

حڪيم محمد سعيد هڪ اهڙي شخصيت هئي، جنهن جي زندگي فطرت ۽ انسانيت جي وچ ۾ هڪ روحاني پل جي حيثيت اختيار ڪري چڪي هئي. هو نه رڳو هڪ حڪيم هو، پر علم، حڪمت ۽ خدمت جي جذبي سان ڀرپور هڪ انسان هو، جنهن پنهنجي زندگيءَ کي هڪ مشن بڻايو.

دهليءَ جي علمي فضا ۾ جنم وٺندڙ حڪيم محمد سعيد، فقط هڪ طبيب نه رهيو، پر پنهنجي دور جي ذهني، سماجي ۽ اخلاقي ضرورتن جو هڪ عظيم ترجمان بڻيو. علم طب ۽ حڪمت ۾ سندس دلچسپي ڪنهن فردي ڪاميابي تائين محدود نه رهي، بلڪه انسان ذات جي خدمت ۾ تبديل ٿي وئي. ’همدرد فائونڊيشن‘ جو قيام سندس هڪ انقلابي قدم هو، جنهن ذريعي هن طبي دنيا کي فطرت جي اصل ذريعن ڏانهن موٽائڻ جو بي مثال ڪارنامو سرانجام ڏنو.

هن جو فطرت سان لڳاءُ فقط جڙي ٻوٽين جي دوائن تائين محدود نه هو، بلڪه اهو هڪ فڪر جي صورت ۾ ظاهر ٿيو، جنهن جو مقصد انساني جسم سان گڏ انساني ذهن ۽ روح جي به بهتري هئي. ’نونھال‘ جهڙي رسالي جو آغاز هن سوچ جو واضح ثبوت آهي، جتي ٻارن جي ذهني تربيت کي تفريح سان گڏ ڪيو ويو.

حڪيم محمد سعيد هڪ اهڙو عالم هو جيڪو علم کي جامد نه بلڪه هڪ وهندڙ نهر سمجهندو هو، جيڪا سماج جي هر شعبي کي سرسبز ۽ شاداب ڪري سگهي. سندس زندگي اهو پيغام ڏئي ٿي ته علم ۽ خدمت کي گڏجي انسانيت جي ڀلائي لاءِ استعمال ڪرڻ گهرجي. سندس موت فقط هڪ انسان جو اختتام نه بلڪه هڪ دور جو خاتمو هو جيڪو اڄ به روشنيءَ جو مينار بڻجي ڪري اسان جي زندگيءَ کي رهنمائي ڏئي رهيو آهي.

حڪيم محمد سعيد جي زندگي هڪ اهڙو عظيم باب آهي جيڪو انسانيت جي خدمت، علم جي روشني ۽ فڪر جي وسعتن سان روشن آهي. هو هڪ فرد نه، پر فڪر جي هڪ جامع تصوير هو، جنهن پنهنجي زندگيءَ کي علم، حڪمت ۽ خدمت جي راھ تي وقف ڪري ڇڏيو.

1985ع ۾ “همدرد يونيورسٽي” جو قيام سندس فڪر جو هڪ جاندار مثال آهي، جتي تعليم کي جديديت ۽ روايت جي امتزاج سان پيش ڪيو ويو. ميڊيڪل سائنس کان وٺي سماجي سائنس تائين ۽ روايتي طب کان وٺي جديد هربل سائنس تائين، هن يونيورسٽي نه صرف تعليم جا دروازا کوليا، پر هڪ فڪري انقلاب کي به جنم ڏنو. اهو ادارو حڪيم محمد سعيد جي ان يقين جي عڪاسي ڪري ٿو ته تعليم فقط علم ڏيڻ نه آهي بلڪه ماڻهن کي انسانيت جي خدمت لاءِ تيار ڪرڻ آهي.

سندس ڪتابن ۽ تحقيق جي وسيع دنيا ۾ نه فقط طب پر اسلام، سائنس، تاريخ ۽ ٻارن جي ادب تي سندس فڪري ڪمال نمايان آهي. سندس لکڻيون ۽ ترجما هڪ نسل کي پنهنجي علمي ورثي سان جوڙي نيون راهون ڏيکارين ٿيون. مسلمان سائنسدانن تي سندس تحقيق ۽ ترجمو هن ڳالھ جو ثبوت آهي ته هو پنهنجي قوم کي ماضيءَ جي شان سان ڳنڍي مستقبل جي تياري لاءِ سرگرم هو.

سندس شخصيت جو هڪ ٻيو روحاني پهلو اهو آهي ته هو علم ۽ خدمت کي عبادت سمجهندو هو. سندس رسالا ‘همدرد صحت’، ‘همدرد ميڊيڪس’ ۽ ‘همدرد اسلامڪس’ صرف لکڻيون نه بلڪه فڪر جا چراغ آهن جيڪي نسلن تائين روشني ڏيندا رهندا.

حڪيم محمد سعيد جولاءِ 1993ع کان جنوري 1994ع تائين سنڌ جو گورنر رهيو، جتي هن پنهنجي عمل ۽ ايمانداري سان خدمت جو هڪ نئون معيار قائم ڪيو، پر افسوس اهڙا ماڻهو سماج جي تاريڪ گوشن کي هميشه ناپسند رهيا آهن. 17 آڪٽوبر 1998ع تي کيس شهيد ڪيو ويو، پر سندس فڪر ۽ خدمت جا چراغ اڄ به روشن آهن.

هن عظيم شخصيت جي زندگيءَ جو فلسفو اهو ھو ته علم ۽ خدمت انسانيت لاءِ آهن. حڪيم محمد سعيد وقت جي اڻٿڪ محنت اڄ به هڪ فڪري مينار جي حيثيت رکي ٿي جيڪا هميشه انساني ترقيءَ لاءِ روشني ڏيندي رهندي.

حڪيم محمد سعيد جي زندگي هڪ اڻ کٽ علم ۽ انسانيت جي خدمت جو عظيم نظارو پيش ڪري ٿي جنهن ۾ انسانيت جي فلاح ۽ نئين نسل جي فڪر جي پرورش لاءِ هڪ گھري مشن جو عڪس موجود آهي. هن جو سفر هڪ فرد کان وڌيڪ هڪ عالم، محقق ۽ سماجي خدمتگار جي حيثيت سان جڙيل ھو، جنهن پنهنجي زندگيءَ کي هڪ روشن مقصد لاءِ وقف ڪيو هو.

1948ع ۾ ‘همدرد فائونڊيشن’ جو قيام حڪيم محمد سعيد جي هڪ وڏي فڪري ۽ عملي انقلاب جو آغاز هو، جتي قدرتي جڙي ٻوٽين ۽ اسلامي ڄاڻ کي هڪ نئين سائنسي روشني ۾ پيش ڪيو ويو. اھو ادارو فقط هڪ تجارتي منصوبي تائين محدود نه رهيو، بلڪه هڪ عظيم علمي ۽ سماجي مشن ۾ بدلجي ويو، جنهن ۾ انسان جي جسم، ذهن ۽ روح جي تندرستيءَ کي هڪ جڙتو اصول بڻايو. سندس فڪري انقلاب صرف طب تائين محدود نه رهيو، بلڪه اسلامي، تعليمي، صحت ۽ سائنسي موضوعات تي پڻ وڏي پيماني تي ڪم ڪيو.

‘همدرد يونيورسٽي’ جو قيام حڪيم محمد سعيد جي علم جي روشني پکيڙڻ واري مشن جو هڪ اهم سنگ ميل آهي. هن هڪ طرف طب ۽ سائنسي تعليم جو علمبردار بڻيو ته ٻئي طرف سماجي سائنسز ۽ تاريخ تي پنهنجو احاطو وڌايو. سندس تحقيقي جرنل ‘همدرد ميڊيڪس’ ۽ ‘همدرد اسلاميڪس’ ۾ عالمي سطح تي تحقيقي ڪم کي مروج ڪيو جيڪو هن جو هڪ وڏو فڪري ورثو آهي.

حڪيم محمد سعيد هڪ انسانيت پسند ۽ امن جو علمبردار هو، جنهن جي زندگي جو مقصد صرف ذهني ترقي ۽ معاشرتي سڌارا نه پر ان جو اصل فلسفو نئين نسل لاءِ روشن مستقبل فراهم ڪرڻ هو. سندس قائم ڪيل ادارا، جهڙوڪ: ‘همدرد فائونڊيشن’ ۽ ‘همدرد يونيورسٽي’، اڄ پڻ نوجوانن لاءِ راھ هدايت جو سرچشمو بڻيل آهن. سندس آغاز ڪيل اشاعتي سلسلو اڄ به جاري آهي جيڪو علم جي پکيڙ ۽ نئين نسل جي فڪر جي پرورش ۾ اهم ڪردار ادا ڪري رهيو آهي.

سندس شهادت هڪ اڻٿڪ جدوجهد جو خاتمو هو، پر سندس اثرات، سندس وقت کانپوءِ به موجود آهن. سندس فڪري ورثي جيڪي ڪتاب، رسالا ۽ ادارا ڇڏيا، اهي اڄ تائين نسلن جي راهن کي روشن ڪري رهيا آهن. حڪيم محمد سعيد جي زندگيءَ جو مقصد اهو ھو ته علم ۽ خدمت کي هڪ جامع ۽ هم آهنگ عمل بڻايو وڃي، جنهن ۾ انسانيت جو خير ۽ فلاح ٿيندي رهي. ان جو مقصد فقط شخصي ترقي ناهي، پر هڪ اهڙي دنيا جو قيام آهي جتي هر انسان پنهنجي علم ۽ عمل سان سماج جي فلاح ۾ حصو وٺي. شاھ صاحب جي شعر جي مصرع ثالث آهي ته:

“تڏهن ڦڪيون فرق ڪَن، جڏهن امر ڪرهو ان کي.”

هي ڊاڪٽر دوائون ته ڏين ٿا، پر ٺيڪ ڪرڻ جي سگھ کان محروم آهن. ان لاءِ چون ٿا ته دوائون تڏهن اثر ڪنديون جڏهن انهن دوائن کي الله پاڪ جو حڪم ٿيندو. ڇاڪاڻ ته اهوئي ڪائنات جو خالق، مالڪ ۽ قادر آهي ۽ هر شيءِ سندس حڪم جي تابع آهي.