مهتاب اڪبر راشدي جون ادبي خدمتون ڊاڪٽر پروين موسيٰ ميمڻ

“کل جي هيءَ جوالا مکي جنهن مان ٽهڪڙا ٽانڊن جيان ٻھ ٻھ ڪندا آهن. پنهنجي کل تي کوڙن کي کامائيندي آهي ڪن کي مُشڪائيندي آهي ۽ ڪجھ کي ان کل تي کلائيندي آهي، بهرحال پاڻ جيئن آهي تيئن ئي آهي. هوءَ فقط ٽهڪڙا نه آهي، منجهس اعتماد آهي، ادائگيءَ جو حسن آهي. فن آهي فڪر آهي. سندس فڪر ۾ سمنڊ جي گهرائي نه سهي، پر گفتار ۾ دريائن جي رواني آهي.”

مٿيان جملا خيرالنساءِ جعفريءَ، مهتاب اڪبر راشديءَ کان ورتل انٽرويو بعنوان “کل- جا کستوري” ۾ سندس بابت لکيا آهن.

بدرالنساءِ/مهتاب چنا سنڌي علم، ادب ۽ فن جي اُفق تي هڪ روشن ستاري جيان جرڪندڙ شخصيت طور اهم نالو آهي. 14 آگسٽ 1947ع تي نئين ديري لاڙڪاڻي ۾ محمد عيسى چنا جي گهر ۾ جنم وٺندڙ هن نياڻيءَ ڳوٺ کان آمريڪا تائين جو علمي سفر جهاڳيو. سندس والد حيدرآباد ۾ تعليم کاتي سان لاڳاپيل رهيو ۽ پنهنجي اولاد جي تربيت تي وڏو ڌيان ڏنائين سندس اولاد تعليم يافته آهي سڄي ڪهول ۾ جهڙو نالو مهتاب جو سندس غير معمولي صلاحيتن سبب اڳيان آيو اهڙو مقام تمام ٿورين شخصيتن کي حياتيءَ ۾ ملندو آهي. هوءَ ننڍپڻ کان ئي انتهائي ذهين ذميدار، باهمت ۽ خداداد خوبين سان نوازيل رهي آهي. حيدرآباد جي ميران هاءِ اسڪول، زبيده گورنمينٽ گرلس ڪاليج ۽ سنڌ يونيورسٽي مان تعليم حاصل ڪرڻ بعد فل برائيٽ اسڪالرشپ تي آمريڪا جي يونيورسٽي آف ميسا چوسٽس ايمهرسٽ مان پوليٽيڪل سائنس ۾ ڊگري ورتائين.

مهتاب عملي زندگيءَ جي شروعات سينٽ ميريز ڪانوينٽ اسڪول ۾ درس و تدريس جي ذريعي 1969ع ۾ ڪئي. 1973ع ۾ انٽرنيشنل رليشنز ڊپارٽمينٽ، سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ليڪچرار جي حيثيت ۾ جوائن ڪيائين جتي پوءِ ايسوسئيٽ پروفيسر، چيئر پرسن ۽ ڊائريڪٽر انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي رهي. 1988ع کانپوءِ سنڌ حڪومت جي مختلف کاتن ۾ هن انتظامي عهدن تي ڪم ڪيو جنهن ۾ سيڪريٽري ڪلچر کاتو، ڊائريڪٽر جنرل- انوائرمينٽل پروٽيڪشن ايجنسي، سيڪريٽري سوشل ويلفيئر، وومين ڊولپمينٽ، سيڪريٽري تعليم، سيڪريٽري انفارميشن، ڊائريڪٽر جنرل محتسبِ اعليٰ- آخر ۾ سيڪريٽري انٽر پراونشل، ڪوآرڊينيشن ڊپارٽمينٽ جي عهدي تي 2007ع ۾ رٽائر ڪيائين. مهتاب صاحبه 22 سالن جي عمر ۾ عملي زندگيءَ جو آغاز هڪ استاد جي حيثيت ۾ ڪيو ۽ مستقل نوڪريءَ دوران هوءَ 11 سال شاگردن جي دلپسند استاد رهي ۽ باقي سڄو وقت سندس ذميداريون انتظامي رهيون. ان کانسواءِ هوءَ ڪيترن ئي وڏن ادارن جي رُڪنيت رکندڙ رهي آهي ته سماجي تنظيمن جي صلاحڪار ۽ تاحيات ميمبر آهي. 20 فيبروري 1981ع تي سندس شادي سيد اڪبر حسين راشدي سان ٿي کيس ٻن پٽن جو اولاد آهي.

مهتاب اڪبر راشديءَ جو تعلق فن جي دنيا سان اڻٽٽ آهي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد هن ڏِسَ ۾ سندس پهرين سڃاڻپ رهيو آهي. 1965ع کان 1967ع تائين ريڊيو جي ڊرامن ۾ ڪم ڪيائين جڏهن ته ڪراچي ٽيليويزن تي 1974ع کان ڪم شروع ڪيائين ۽ ٻين چئنلز جيئن ڪي ٽي اين تي پڻ خاص سندس ورتل سياسي ۽ علمي ۽ ادبي شخصيتن جا انٽرويوز ۽ پروگرام اهم آهن “هم” ٽي. وي مشهور چئنل جي ڳچ عرصي کان بورڊ آف ڊائريڪٽرز ۾ شامل آهي. سندس ريڊيو ۽ ٽي ويءَ جي اهم پروگرامن ۾ “سگهڙين سٿ”، “سورج شاخون ڪڍيون”، “جهڙا گل گلاب جا”، “گيتن ڀريون ڪهاڻيون”، “روشن تارا”، “فروزان”، “اپني بات”، “ساٿ ساٿ” ۽ ٻيا آهن. سياست ۾ 2013ع ۾ پير پاتائين موجوده وقت سنڌ اسيمبليءَ ۾ مسلم ليگ فنڪشنل طرفان عورتن جي مخصوص نشست تان ميمبر طور سرگرم عمل آهي.

مٿي ته هو ميڊم مهتاب اڪبر جو تعارف هاڻي مان پنهنجي مضمون جي اصل موضوع تي اچان ٿي، جو آهي مهتاب اڪبر راشديءَ جون ادبي خدمتون. مهتاب چنا جي نالي سان ادب ۾ لکڻ  جي شروعات ڪندڙ هن ليکڪا پنهنجي تحرير نويسيءَ جي ابتدا مضمون نويسيءَ کان ڪئي.

شروع دور ۾ چند ڪهاڻيون لکيائين، پر پوءَ سندس توجھ مضمون، مقالا، ڪالم، مهاڳ، مقدما ۽ ٻيون تحريرون رهيون سندس سڄو ڪم نثر سان لاڳاپيل آهي کيس شاعريءَ سان شغف آهي پنهنجي تحريرن ۾ سهڻا شعر استعمال ڪري ٿي ته ڪيترين تقريرن ۽ ڪمپيئرنگ ۾ سندس زباني سهڻي ادائگيءَ سان بهترين شعر ٻڌڻ لاءِ ملن ٿا. پنهنجي قلم معرفت هن نثر جي لکڻ کي ترجيح ڏني آهي جو سنڌي، اردو ۽ انگريزي زبانن ۾ موجود آهي. سندس لکيل ڪيترو مواد ٽڙيل پکڙيل آهي، آئون سمجهان ٿي جيڪڏهن انهيءَ کي ترتيب ڏيئي شايع ڪيو وڃي ته هوند نون موضوعن تي سٺا نثري ڪتاب تيار ٿي وڃن.

سندس لکيل ڪهاڻين، مضمونن ۽ ڪالمن ۾، “آزاديءَ جي جدوجهد ۾ سنڌي عورت جو ڪردار” (سرتيون-1990ع)، “ٿر ۽ اسان” (سرتيون-1990ع)، “تو جنين جي تانگھ، سي سڄڻ سفر هليا” (ڪهاڻي- ماهوار نئين زندگي، ڊسمبر، 1963ع)، مهاڳ مراة الجمال، (سيد حسام الدين شاھ راشديءَ جو ڪتاب 1984ع، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي).

عوامي آواز ۾ آيل ڪالمن ۾ “ڪجھ ته ٿيڻو آهي”، “وري مولانا شيراني”، “عينڪ ڪير مٽائي”، “انت جي ابتدا” ۽ ٻيا آهن. هن مسلسل اڍائي سال عوامي آواز ۾ ڪالم لکيا آهن. سندس لکيل ڪهاڻيون نئين زندگي ۽ بادل ۾ شايع ٿيل آهن ته مضمون ۽ ڪالم، عوامي آواز، ڪاوش ۽ اردو اخبار “آج ڪل” ۾ ڇپيل آهن. اردو تحريرن ۾ “ملڪ تقسيم هو سڪتا هي، زمين تقسيم نهين هوا ڪرتي”، “سنڌ ڪي سماجي حالت”، “اجرڪ ڪي صنعت” ۽ ٻيا آهن ته انگريزيءَ ۾ پڻ لکيو اٿس.

مهتاب جي تحرير نويسيءَ مان هيٺ چند حوالا ڏيان ٿي ته جيئن پڙهندڙن کي سندن لکيل نثر جي آگھي ٿئي.

“ڪنوار جي وڳي ۾ تون ڏاڍي خوش ۽ سٺي پئي لڳين ۽ منهنجي دل مان اها دُعا نڪتي ته خدا ڪري تون هميشه اهڙي طرح خوش هجين. ڇوڪرين ان ڏينهن ڪيترائي گيت ڳاتا. ٽمڪندڙن تارن جا گيت، ٽڙندڙ گلن جا گيت، جھونگاريندڙ جھرڻن جا گيت، انتظار جا گيت ۽ لافاني پيار جا گيت! ان وقت تون پاڻ به گيت پئي لڳين… بهار جو سريلو گيت! ڪاش تون ڪڏهن ويران خزان جو مرثيو نه ٿنئين ها!” (ڪهاڻي، صه، 40)

“عورتن جي تذليل ۾ اڄڪلھ پنجاب ۽ سنڌ جو مقابلو زورن تي آهي، لڄالٽ جي واقعن ۾ اکين کان معذور ڇوڪريءَ کي به ڪو بخشڻ لاءِ تيار ڪونهي ته پير پير پنڌ ڪري پاڙي جي هٽ تان کٺمٺڙا وٺندڙ معصوم نياڻي به وحشي انسان نما جانورن جي جنسي حوس کان محفوظ ناهي.” (ڪالم، عوامي آواز، 29 مئي، 2016ع)

مهتاب اڪبر راشدي صاحبه ڪيترن ئي ڪتابن جا مهاڳ ۽ وڻندڙ مقدما لکيا آهن. سندس نثر شانائتو، سيبتو ۽ دلپذير آهي. ڪتاب تي ڪجھ لکڻ کان اڳ تمام ڌيان سان انهيءَ ڪتاب جو جائزو وٺڻ سندس اولين ڪم هوندو آهي پوءِ ئي ٻه اکر يا مهاڳ لکيو اٿس. انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي جي ڊائريڪٽر يا سنڌي ثقافت کاتي جي سيڪريٽريءَ جي حيثيت ۾ سندس نگرانيءَ ۾ جيڪي ڪتاب ڇپيا انهن تي لکيل سندس مهاڳ وڻندڙ آهن. جيئن، “سنڌي صحافت جي ارتقا”، “ناٽڪ”، “لطيفي سُر”، “شاهاڻو شاھ”، “سُر ڏهر”، “ديسي سيڻ ڪجن”، “مراة الجمال” ۽ ٻيا ڪتاب آهن. “مراة الجمال” پير حسام الدين راشديءَ جي پسند جي شعرن تي مشتمل ڊائري ڪتابي صورت ۾ 1984ع ۾ انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي شايع ڪئي. جنهن ۾ ادي مهتاب لکي ٿي ته:

“پير حسام الدين راشدي مرحوم پياري شخصيت ۽ جڳ ۾ خوشبو وانگر ڦهلجندڙ ڪردار ۽ ذهن جو مالڪ هو. مرحوم نه رڳو تاريخدان، پر پنهنجي شخصيت جي مختلف پهلوئن سان تاريخ ساز به هو. پاڻ نه رڳو تاريخ ساز هو، پر تاريخ ۾ زنده رهڻ واري شخصيت به هو. پاڻ نه رڳو تاريخ جي صفحن ۾ زنده آهي، پر اسان جي دلين ۽ دماغن ۾ پڻ زنده آهي.”

مون کي اهو شرف حاصل آهي جو منهنجي ڪتابن تي جن وڏين شخصيتن مهاڳ ۽ مقدما لکيا آهن انهن ۾ هڪ نانءُ ميڊم مهتاب راشديءَ جو به آهي. ڪتاب “وکر سو وهاءِ” جي مهاڳ لاءِ مون ميڊم سان فون تي ڪانٽيڪٽ ڪيو. پاڻ دل سان هائوڪار ڪيائين. هڪ ته اهو ڪتاب مضمون نويسيءَ جي موضوع تي آهي ۽ هوءَ پاڻ بهترين مضمون نويس آهي ۽ ٻيو ته هيءُ ڪتاب شاگردن لاءِHEC  طرفان منظور ٿيو ۽ شاگردن جي ڀلائيءَ لاءِ ميڊم پاڻ پتوڙيندڙ رهي آهي. سو منهنجي خوشيءَ جي حد ئي نه رهي ڇو جو ٿوري ئي وقت ۾ ميڊم بهترين مهاڳ لکي موڪليو جنهن ۾ مضمون نويسيءَ جي موضوع تي پڻ عمدا ويچار ونڊيل آهن. لکي ٿي ته:

“هن ڪتاب جي مهاڳ لکڻ لاءِ پروين منهنجي چونڊ ڇو ڪئي؟ ان جو جواب ته هوءَ پاڻ ئي بهتر ڏئي سگهي ٿي، پر مان پاڻ کي خوشقسمت ٿي ڀانيان ته اسان جي نوجوان نسل جي اڳيان ان بهاني منهنجي تحرير به گذرندي ان موقعي فراهم ڪرڻ لاءِ مان پروين موسىٰ جي ٿورائتي آهيان. اڳيان لکي ٿي ته:

“ڪنهن به مضمون جي اسلوب ۽ تحرير مان لکندڙ جي ذهن جو نظم و ضبط ۽ خيالن جي ترتيبوار پيشڪش جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. مضمون لکڻ بلڪل ايئن آهي جيئن ڪو فنڪار رنگ ذريعي پنهنجي تخيل کي ڪينواس تي اُتاري، ان تصوير کي تخليق ڪرڻ ۾ جيئن سوچ جي يڪسوئي، برش ۽ رنگن جي ميلاپ سان نڪتل متوازي ۽ متوازن خطوط جي ضرورت ٿئي ٿي، اهڙيءَ طرح ئي مضمون لکڻ لاءِ به موضوع تي بار بار غور ۽ سوچ ۽ ذهن اندر ان کي پچائڻ اولين شرط آهي. سٺي مضمون لکڻ لاءِ حقائق جو گڏ ڪري ان جو ترتيب وار استعمال ۽ پنهنجي تجربي ۽ مشاهدي جو استعمال ئي مضمون کي با مقصد بڻائي ٿو.”

ميڊم راشدي هن مهاڳ ۾ منهنجي ڪتاب سان گڏ مضمون نويسيءَ تي جو لکيو آهي اهو سندن علمي شوق ۽ معلومات جو چٽو دليل آهي. آئون سمجهان ٿي ته ادي مهتاب جي لکيل مضمونن کي سهيڙي جو ڪتاب تيار ٿيندو اهو يقينن سنڌي ادب ۾ مضمون نويسيءَ جي ڪتابن جي کوٽ جي پورائي لاءِ اهم قدم شمار ٿيندو. ميڊم جي ادب، ثقافت، ميڊيا ۽ سياست هر هنڌ خدمتن جي فهرست طويل آهي. جنهن جي خبر سندس بابت سوانحي ڪتاب مان پوي ٿي.

مهتاب شخصيت، ڪردار، مڃتا: ڪتاب خوبصورت مضمونن تي آڌاريل آهي. جنهن ۾ ادي مهتاب جي بابت گھر ڀاتين، دوستن، مهربانن، گڏ ڪم ڪندڙن، اديبن ۽ عالمن جا مضمون آهن. جنهن ۾ کين مختلف حوالن سان مڃتا ڏني وئي آهي. سوانحي ادب ۾ هن اهم ضخيم ۽ لاڀائتي ڪتاب کي پيڪاڪ پرنٽرز ڪراچي، 2015ع جي آگسٽ ۾ شايع ڪيو آهي. جيئن ته سوانح نگاريون ڪنهن به قوم جي تاريخ جو حصو شمار ٿين ٿيون انهيءَ ڪري هيءُ ڪتاب پڻ، سنڌي ادب ۽ سنڌ جي تاريخ جو اهم باب آهي، جنهن ۾ سنڌ يونيورسٽي، ريڊيو پاڪستان، پاڪستان ٽيليويزن، سنڌ الاجي، سنڌ ثقافت ۽ سياحت کاتي، تعليم کاتي ۽ ٻين اهم ادارن بابت معلومات ۽ ميڊم سان واسطي ۾ ايندڙ شخصيتن جيڪي واقعا يا حقيقتون ٻڌايون آهن سي پڻ تاريخ جو حصو آهن لکندڙن ۾ (آئون شامل نه آهيان الائي ڇو؟) ڊاڪٽر غلام علي الانا، آغا سليم، امداد حسيني، پروفيسر سليم ميمڻ، ڊاڪٽر ادل سومرو، شمشيرالحيدري، سيد ديدار حسين شاھ، ڊاڪٽر محمد علي شيخ، انعام شيخ، محمود مغل، نصير مرزا، سلطانه وقاصي، سلطانه صديقي، روبينا قريشي، شبنم موتي، نجمه ميمڻ، نذير ناز، مقصود گل، بيدل مسرور بدوي، اعجاز منگي، نثار حسيني ۽ ٻين جا ليک آهن ته سندن خاندان مان ڀاءُ آفتاب چنا، ادي سڪينه چنا، عزيزه چنا، مهر اڪبر ميمڻ ۽ وَرَ سيد اڪبر حسين راشدي جون تحريرون شامل آهن. 362 صفحن جي هن ڪتاب جو مهاڳ جامي چانڊيو لکيو آهي ته “محبتن جا مينهن” جي عنوان سان مهتاب صاحبه پنهنجي مداحن ۽ لکندڙن جا ٿورا مڃيا آهن. ڪتاب جو انتساب سندن والد، والده ۽ ڀاءُ آفتاب چنا جي نالي آهي.

شمشيرالحيدريءَ لکيو آهي ته:

“مهتاب پنهنجي طريقي جي پاسدار، با اصول، بردبار، بيحد ذهين، تيز فهم، حاضر جواب، خوش طبع ۽ خوش لباس آهي. اعلى تعليم يافته هجڻ سان گڏ هوءَ شعر ۽ ادب جو عمدو ذوق رکي ٿي.”

ڊاڪٽر غلام علي الانا لکي ٿو ته:

“مهتاب اڪبر راشدي، آپا شمس عباسي ۽ آپا مريم نوحاڻيءَ جي ترتيب هيٺ، هڪ قابل، ذهين، باصلاحيت نياڻيءَ طور اڀري مهتاب کي هونئن ته قدرت ننڍپڻ کان ئي بي شمار خوبين ۽ صلاحيتن سان نوازيو آهي. هوءَ هميشه سدا بهار شخصيت رهي آهي. سندس چهري تي مرڪ، هميشه نمودار هوندي آهي. انهيءَ ڪري ئي کيس هر ڪو سدا بهار شخصيت چوندو آهي.”

جامي چانڊيو مهاڳ ۾ لکي ٿو ته:

“ادي مهتاب سڀاڻي جي روشن خيال، آزاد ۽ باشعور سنڌ جو حسين ۽ باوقار عڪس آهي. مهتاب اڪبر راشديءَ جي شخصيت نهايت گھڻ رخي آهي. ڀلا مهتاب جوٿي! چنڊ جو هڪ پاسو ته ٿيندو ئي ناهي! هن زندگيءَ ۾ انيڪ شعبن ۾ ڪم ڪيو آهي ۽ سندس شعبا، منصب ماڳ ۽ ڪرسيون بدليون، پر مهتاب سدائين مهتاب ئي رهي! سنڌ ۾ شعور، تحرڪ، فن ۽ ڪردار جي هن مهتاب کي ڪڏهن به “چنڊ گرھڻ” نه لڳي ۽ نه وري هوءَ ڪڏهن ڏينهن جي روشنيءَ ۾ بي نور ٿي. زنده دلي، وضعداري، قابليت، تخليقي سگھ ۽ انفراديت سندس رڳ رڳ ۾ ۽ هر انداز ۾ آهي.” هن ڪتاب ۾ مهتاب صاحبه کي ڪنهن نکريل ۽ سريلي آواز واري صداڪار سڏيو آهي ته ڪنهن کيس لاجواب ۽ بهترين ادائگيءَ واري ڪمپيئر سڏيو آهي. ڪنهن لکندڙ وٽ هوءَ سدا بهار شخصيت آهي جنهن جا ٻول امرت آهن ته ڪٿي کيس موقائتا شعر پڙهڻ ۽ سهڻن جملن جي ادائگيءَ واري فنڪار سڏيو ويو آهي.

سوانح جي مد ۾ هي هڪ دلپذير ۽ ڪارائتو ڪتاب آهي. جو ساھ سان سانڍڻ جھڙي سوکڙي آهي ميڊم جي وڏي مهرباني جو پاڻ مون کي ٽيليفونڪ ٽاڪ کانپوءِ هيءَ ڪتاب ٻن ڏينهن ۾ هن جملي سان پوسٽ ڪيائين ته، “نهايت سڪ سان ڊاڪٽر پروين موسى لاءِ” ميڊم جا ٿورا آهن جو ڪتاب جي مطالعي جو شرف بخشائين ۽ ڪمائتي ڪتاب کي آئون پنهنجي لائبريريءَ ۾ حسين اضافو سمجھان ٿي. جيئن ئي هي “مهتاب-شخصيت، ڪردار، مڃتا” ڪتاب مون کي مليو، مون هيءُ ليک لکيو. ميڊم جون ادبي خدمتون اثرائتيون آهن. سندس لکيل نثر ۾ حرف تجنيس ۽ سهڻن لفظن جي سونهن ۽ مواد سان مطابقت شامل آهي. سندس لکيل تحريرون ڪتابي صورت ۾ اچڻ کپن.