“غلام حسين تاجپور ۾ رهندو هو. اُتي هنجي قائم خان سان دوستي هئي. قائم خان، جعفر خان جماليءَ جو سڳو مامو هيو. غلام حسين قائم خان جي گهر ايندو ويندو هو. قدرت خدا جي، قائم خان جي گهرواري کي خدا بڇڙو ڪيو. هن غلام حسين ۾ اکيون وڌيون. مائي غلام حسين تي اصل ڇتي ٿي پئي ۽ چاهي پئي ته غلام حسين به کيس پيار ڪري. مائي گهڻائي اشارا ڪيا، پر ڏٺائين ته غلام حسين (اتي علي محمد) ته سونت ئي نٿو ڏئي. نيٺ منهن پڪو ڪري، دل جي ڳالهه غلام حسين سان ڪيائين. غلام حسين ڪاوڙ ۾ تپي باهه ٿي ويو، چيائين “مان جوان آهيان. تو مونکي بيعزت سمجهيو آ ڇا. جو مان دوست جي غيرت ۾ اکيون وجهندس” پوءِ غلام حسين قائم خان جي گهر وڃڻ ئي ڇڏي ڏنو.
“هڪ ڏينهن مان حسين وٽ تاجپور ويل هوس. جمعي جو ڏينهن هو، اسين نماز پڙهي، مسيت مان نڪتاسين ته سامهون کان قائم خان آيو پي. مون سان هٿ ملائي. غلام حسين کي ڀاڪر پاتائين ۽ چيائين ته:
“ادا، هل منهنجي گهر هل” غلام حسين نٽايو ته هلڻ لاءِ گهليائين. جڏهن غلام حسين ڏٺو ته هي مڙي ڪونه ٿو ته چيائين: “ادا ٻڌ دوستي تنهنجي ۽ منهنجي آ. تنهنجي گهروارن سان نه. تنهنجي گهر نه هلندس” قائم حيران ٿي پڇيو: “پر منهنجي گهر ڪهڙو ڏوهه ڪيو آ، جو تون نه هلندين” غلام حسين ڪجهه دير ته ماٺ رهيو پوءِ شرم منجهان ڪنڌ جهڪائي چيائين، “ادا دل ۾ نه ڪجان. تنهنجا ٻار مون سان ڀوڳ ڪندا آهن. مان اهڙو جوان نه آهيان جو انهن جون مسخريون سهان” غلام حسين اڻ سڌيءَ طرح ڳالهه ڪئي. قائم خان به ڳالهه سمجهي ويو ۽ هلڻ لاءِ وڌيڪ زور نه ڀريائين.
“انهيءَ ڳالهه کي پندرنهن ويهه ڏهاڙا گذري ويا هئا. غلام حسين ماکي سموري ڳالهه ٻڌائي هئي ته انهيءَ ڳالهه ڪري مان قائم خان جي گهر ڪونه ويندو آهيان جو سندس گهرواريءَ جي نيت خراب آ. مان به کيس صلاح ڏني ته: تون قائم خان جي گهر نه وڃجانءِ.
“هڪ ڏينهن اوچتو قائم خان جو پٽ غلام حسين کي گهران سڏڻ آيو. چيائين: “بابا کي ضروري ڪم آ، توکي سڏيو اٿس” غلام حسين جي دل تان اوڏيءَ مهل ڳالهه لهي وئي، ۽ هيءُ قائم خان جي گهر هليو ويو. جڏهن هو قائم خان جي گهر پهتو ته ڏٺائين ته قائم خان جي ڀيڻ ۽ گهرواري بيٺيون هيون. قائم خان جي ڀيڻ اچي غلام حسين جي ٻانهن ۾ هٿ وڌو ۽ چيائين: “ادا، هل هلي اندر ويهه” غلام حسين پڇيو: “قائم خان ڪاٿي آ” چيائون، “ڪم سان ويو آ، ٿوري دير ۾ اچي ٿو” جڏهن هيءُ ڪمري ۾ ويو ته ٻئي مايون کيس چنبڙي ويون. قائم خان جي ڀيڻ چيو: “ادا علي محمد، منهنجي ڀاڄائي توکي ڀانئين ٿي، تون به کيس قرب ڏي” غلام حسين تپي باهه ٿي ويو. ٻنهي کي ڪاوڙ ۾ ڌَڪ هڻي ڪڍيائين، ۽ يڪدم گهران ٻاهر نڪري آيو.
“غلام حسين کي ايڏي ڪاوڙ هئي جو پنهنجي گهر به ڪونه ويو، ڪٽوهڙن جي شهر هليو ويو.
“هوڏانهن مائين کي اچي ڊپ لڳو ته متان علي محمد (غلام حسين) قائم کي نه ٻڌاءِ، سو قائم خان جي زال ڇا ڪيو جو، پنهنجا ڪپڙا ڦاڙي ويهي رهي، جڏهن قائم آيو ته روئي دانهن ڏنائين ته: تنهنجو دوست علي محمد آيو هو. هن مون ۾ هٿ وڌا ۽ منهنجا ڪپڙا به ڦاڙي ڇڏيائين. قائم جي ڀيڻ به سُر وٺرايو. قائم کي انهيءَ ڳالهه تي ڏاڍي ڪاوڙ آئي، سو انهيءَ وقت گهوڙي تي چڙهي رَجهان مير جعفر خان جماليءَ وٽ دانهن کڻي آيو ۽ اچي ٻڌايائين ته: علي محمد مهر منهنجي گهر گهڙي، منهنجي زال سان اهڙي حالت ڪئي آ.
“جعفر خان جمالي کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي. ٻيو ڪنهن سان اهڙي حالت ٿئي ته به ڪاوڙجي ها، هيءُ ته سندس سڳو مامو هو. جعفر خان جمالي يڪدم پندرهن سورنهن مڙس سڏرايا ۽ انهن کي حڪم ڏنائين ته: يڪدم وڃو ۽ علي محمد مهر جتي به هجي هن جي سسي لاهي کڻي اچو. ماکي ٻي ڳالهه اصل نه ٻڌائجو.”
“انهن مڙسن ۾ قلندر بخش رند نالي همراهه به هيو، جيڪو منهنجو دوست هو هن کي منهنجي ۽ غلام حسين (علي محمد) جي دوستيءَ جي خبر هئي. هو يڪدم گهوڙي تي چڙهي منهنجي ڳوٺ آيو ۽ ماکي اچي ٻڌايائين ته “تنهنجو دوست علي محمد مهر پرديسي جوان آ، هن هيءَ حرڪت ڪئي آ، ڳالهه ڪيتري سچ آ، ڪيتري ڪوڙ، پر مير جعفر خان ڪاوڙيل آ. هن حڪم ڏنو آ ته: علي محمد جي سسي وڍي اچو. هاڻ تون يڪدم وڃي کيس اطلاع ڪر ته جيڏانهن اچي، ڀڄي وڃي، نه ته مارجي ويندو.”
“مير جعفر خان جماليءَ جا ماڻهو غلام حسين جي ڳوٺ تاج پور پهتا، پر غلام حسين ته هتي هيو ڪونه. سندس ڀاءُ کي چئي ويا ته علي محمد کي مير جعفر خان جمالي سڏايو آ. ڪيئن به ڪري پئدا ڪر. مونکي پتو پئجي ويو آ، ته غلام حسين ڪٽوهڙن جي ڳوٺ ويو آ. مون هوڏانهن ماڻهو موڪلي کيس چورائي موڪليو ته: پنهنجي ڳوٺ متان اچين. ڀرسان سومرن جو ڳوٺ آ، تون اُتي پهچ، مان هتي اچان ٿو، توسان هڪ حقيقت ڪرڻي آ.
“ماڻهوءَ کي ڪٽوهرن موڪلي، مان سومرن جي ڳوٺ ويس. ڪجهه دير کانپوءِ غلام حسين به اُتي پهچي ويو. مون کيس سڄي حقيقت ٻڌائي. ڳالهه ٻڌي هو حيران ٿي ويو، ۽ پوءِ غلام حسين ماکي پيرائتي ڳالهه ڪري ٻڌائي مان چيو مانس: “تون سچو آن. مان تنهنجو سچو دوست آن. ماکي تنهنجو سر عزيز آ. في الحال تون پاسيرو ٿي وڃ، مان توکي ٻئي هنڌ وٺي ٿو هلان. في الحال تون هُتي هلي رهه. تنهنجو تاج پور وڃڻ مناسب ڪونهي. ماڻهو اُتي پهچي ويا آهن. انهن وٽ هٿيار آهن” مان کيس جيڪماباد وٺي آيس، اُتان پوءِ آباد جي شهر پهتاسين. اُتي محمد خان جت نالي منهنجو دوست هيو، مان اچي هن کي اُتي رهايو، مان محمد خان کي چيو: “ائين ڪر سمجهه ته هيءُ منهنجو مرشد آ. تون جيڪڏهن منهنجو سچو دوست آن ته هن جو پوريءَ طرح خيال رکج. ماکي پوئتون ڪو ڪم آ، مان اُهو لاهي وريو ٿو اچان”
“ٻئي ڏينهن مان ڳوٺ آيس ته گهر ۾ اصل ماتم هجي، گهر وارن ماکي چيو: “تو ظلم ڪيو، توتي جعفر خان جمالي سخت ڪاوڙيو ويٺو آ، هن جو چوڻ آ ته تو علي محمد مهر جي ڀڄائڻ ۾ مدد ڪئي آ. توکي ماربو ڇاڪاڻ جو تو ڪاري جي مدد ڪئي آ.”
“مان سڌو مير جعفر خان جماليءَ وٽ ويس. انهيءَ کان اڳ جو مير ماکي چوي، مان چيومانس: “ٻڌو اٿم ته تون مان تي ناراض آن. مان ڪهڙو ڏوهه ڪيو آ؟ مير چيو: “علي محمد مهر ڪارو آ. تو ڪاري جي مدد ڪئي آ، هن سان همدردي ڪئي ٿئي. اڃا پڇين ٿو ته ڇا ڪيو آ. تو ڏوهه جو ڪم ڪيو آ. توکي به اهڙي ئي سزا ڏبي. جهڙي ڪاري کي ڏبي آ” مان چيم: “تنهنجو حڪم اکين تي. پر مان ڪوبه ڏوهه نه ڪيو آ. ماکي ڪا به خبر ڪانه هئي ته علي محمد ڪو ڏوهه ڪيو آ يا نه. پر جي تون حڪم ڪرين ته مان سندس سري ڪپي آڻي تنهنجي آڏو رکان.” انهيءَ ڳالهه تي مير خوش ٿيو، ۽ هن جي مون تي ڪاوڙ ڍري ٿي.
“مير جعفر خان جمالي ماکي چيو: “هي پنج سئو رپيا اٿئي هي کڻ اهي خرچ پکي لاءِ ٿئي، يا ته مان وٽ علي محمد کي حاضر ڪر يا سندس لاش منهنجي آڏو آڻ تون پنهنجو فڪر نه ڪر، مان ويٺو آن.”
“مان پنج سئو رپيا کنيا ۽ جيڪماباد کان ٿيندو سڌو آباد پهتس. مان پنج سئو آڻي غلام حسين جي آڏو رکيا. غلام حسين ٿي مان کان پڇيو: “هي ڇا آ.” مان چيومانس: “تنهنجي سر جي قيمت” حيران ٿي پڇيائين: “سو وري ڪيئن!” چيم: “مير جعفر خان جماليءَ چيو آ ته علي محمد مهر کي يا ته جيئرو پڪڙي اچ، يا سندس سر لاهي اچ” غلام حسين چيو: “ادا، تون منهنجو دوست آن، منهنجو همدرد آن، مان پنهنجو پاڻ تنهنجي حوالي ڪيان ٿو. توکي اختيار آ، جيئن وڻئي تيئن ڪر.” مان چيومانس: “مان ڀاڙيو نه آهيان. مان مڙس آن، مان تنهنجو دوست آن، مان پنهنجي سري ته وڍائي سگهان ٿو، پر پنهنجي جيئري توکي هٿ لائڻ به ڪنهن کي نه ڏيندس.”
“مان انهيءَ وقت جيڪماباد ويس، ۽ وڃي اُتان ڪار ڀاڙي ڪيم، ۽ آباد اچي غلام حسين کي ساڻ ڪيم ۽ اسين سکر پهتاسين. ماکي ڊپ هيو ته متان غلام حسين کي ڪو ڏسي نه وٺي. سکر مان اسان ريل ۾ چڙهياسين، ۽ اچي محرابپور ۾ لٿاسين، اُتان ٻي ريل ۾ ويهي، دولتپور اچي لٿاسين، اُتان غلام حسين جي ڳوٺ وياسين. اتي مان هن سان پندرنهن ويهه ڏينهن رهيس. پوءِ ماکي غلام حسين چيو: “تون پوئتي موٽي وڃ، جانچ جونچ وٺ ته پوئتي ڇا ٿيو.”
مان مير جعفر خان جماليءَ وٽ ويس. اڳ ئي سوچي ڇڏيو هوم ته ڇا ڳالهائڻو اٿم. مير ماکي ڏٺو ته پڇيائين. “ميرا ڪاٿي هئين ايترا ڏينهن، علي محمد کي ڇو حاضر نه ڪئي؟ چيومانس: “سائين، آباد ۾ وڃي جهليومانس، پر اُتي وڙهڻ جو موقعو ڪونه مليو. پٺيان پيومانس، ڪڏهن ڪاٿي ته ڪڏهن ڪاٿي. نيٺ منهنجو خرچ کٽي پيو، ۽ ماکي موٽڻو پيو.” مير منهنجي ڳالهه تي پنهنجي ننڍي پٽ شاهنواز کي چيو: “پٽ، ميري کي پنج هزار رپيا ڏي. هي پئسا کڻي وڃي، هي انشاءَالله اسان جو ڪم ڪري ايندو” مير ماکي پنهنجي گهر به وڃڻ نه ڏنو. ڪار ۾ چاڙهي، جهٽ پٽ موڪليائين. اتان مان گاڏي ۾ ويٺس ۽ دولتپور پهتس. دولتپور جي ڀرسان ئي واڍن جو ڳوٺ آ، غلام حسين اُتي رهيل هو . هن کي منهنجو انتظار هو. مون کيس چيو: “ادا، مير جعفر خان جو ڏاڍو زور آ، هو چوي ٿو هر حالت ۾ تنهنجو سر گهرجي. هاڻي جيڪڏهن مان ٿو ساڻس همدردي ڪريان ته تنهنجو سر ٿو وڃي، ۽ ٻئي پاسي تون بي ڏوهي آهين، ۽ ٻيءَ حالت ۾ جعفر خان ماکي تپائي ڏنو آ، مان ته ڪوڙ ڳالهائي ڳالهائي ٿڪجي پيو آن، هاڻ تون صلاح ڏي ته ڇا ڪجي.”
“غلام حسين جوش ۾ اچي ويو. هو پڙهيل ڳڙهيل هو. ماکي مير جعفر خان جماليءَ لاءِ خط لکي ڏنائين. خط ۾ لکائين:
“تون مير جعفر خان جمالي آن، مان غلام حسين واڍو آن، ڪن مجبورين جي ڪري، مان غلام حسين واڍي مان نالو مٽائي تنهنجي ڪکن ۾ اچي مٿي ڇانو ڪري، ڪجهه وقت لاءِ ويٺو هوس. مان تو وٽ ڏوهه ڪرڻ لاءِ نه آيو هوس ڏوهه ڪرڻ لاءِ ٻيو سڄو جهان پيو آ. مان جيڪي پنج ڇهه سال تو وٽ گذاريا آهن، امن امان ۾ گذاريا اٿم، اهو الزام جيڪو مان تي هنيو ويو آ، سو سراسر ڪوڙو آ. مان غلام حسين واڍو آن، جوان آن، ڪو ڀاڙيو ڪونه آن، جو وتان توکان لڪندو، جيڪڏهن تون مان سان جهيڙو ڪرڻ گهرين ٿو، ته مان جهيڙي لاءِ تيار آن، جيڪڏهن انصاف ڪرڻ چاهين ته مان انصاف جو فيصلو قبول ڪرڻ لاءِ تيار آن. جيڪڏهن مان ڏوهاري ثابت ٿيان ته علي بخش منهنجو ڀاءُ تو وٽ ويٺو آ. انهيءَ جون ٻه نياڻيون ويٺيون آهن. ڏوهاري ٿيڻ جي صورت ۾ ٻئي سڱي توکي آيا يا ڏوهاري ثابت ٿيان ته جيڪا دولت چئين سا مان ڏيڻ لاءِ تيار آن، پر جي تون انصاف نٿو ڪرين، ۽ جهيڙو ڪرڻ گهرين ٿو، ته مان جهيڙي لاءِ به تيار آهيان. منهنجا ٻار تو وٽ آهن، ڀلي تنهنجي مرضي پوي ته هنن کي هٿ لائي ڏس، پر مان توکي يقين ٿو ڏياريان. مان ڏوهاري ڪونه آهيان، تون جيڪو به انصاف ڪرين، تنهن ۾ مان ٻڌل آهيان. باقي ميرو منهنجو دوست آ، ڀاءُ آ، پر جيڪڏهن هاڻ تو انهيءَ ڪم لاءِ هنکي مان ڏانهن اماڻيو ته مان هن کي به ماري گم ڪري ڇڏيندس. توکي جيڪو وڻي سو ڪجان. هيءُ خط توڏانهن اماڻيان ٿو. هاڻ انصاف جو فيصلو تو تي آ، ميري کي سڄي حقيقت جي خبر آ، تون هن کان پڇا ڪر.”
“مان سندس خط کڻي رجهان ويس، ۽ وڃي مير جعفر خان جماليءَ کي ڏنم، جماليءَ پنهنجي پٽ شاهنواز کي چيو ته: قيصر خان کي سڏي اچ. قيصر خان مير جو ڀاءُ هيو، هو آيو ته مير جعفر خان غلام حسين وارو خط کيس پڙهڻ لاءِ ڏنو. قيصر خان خط پڙهي حيران ٿي ويو ۽ ماکان پڇيائين: “هيءُ غلام حسين واڍو آ؟، مون وراڻيو: “ها، هيءُ غلام حسين واڍو آ،” مير جعفر خان ماکان حقيقت پڇي مان ساڻس سموري حقيقت ڪئي ته غلام حسين جو ڏوهه ڪونهي. خود قائم خان جي گهرواريءَ جي نيت بُري هئي. غلام حسين ته اڳواٽ ئي قائم خان کي چيو هو ته مان تنهنجي گهر نه ويندس. تنهنجا ٻار مون سان چرچا ڪن ٿا. اها ڳالهه هن مان جي سامهون ڪئي هئي، جيڪڏهن غلام حسين جي نيت خراب هجي ها ته هو قائم خان کي ڇو چوي ها. تون قائم خان کي سڏائي پڇينس. پوءِ به جيڪڏهن غلام حسين ڏوهاري آ، ته مان وعدو ٿو ڪريان مان سندس سري وڍي تنهنجي پيرن ۾ آڻي وجهندس.”
“مير جعفر خان جمالي انهيءَ وقت تاجپور ماڻهو موڪلي قائم خان کي سڏايو. قائم خان آيو. انهيءَ وقت ماکان علاوه قائم خان، قيصر خان، شاهنواز خان ۽ مير جعفر خان موجود هئا. مير جعفر خان قائم خان کان پڇيو: “بابا، علي محمد ۽ ميرو جمعي جي ڏينهن مسيت مان نماز پڙهي ٻاهر نڪتا هئا ته اوهان مسيت جي ٻاهران، قائم خان جي ٻانهن ۾ هٿ وجهي، کيس چيو هو ته: تون منهنجي گهر ڇو نٿو اچين، اڳ ۾ ته روز ايندين هئين، هاڻ هل؟” قائم خان ٿوري دير ماٺ رهيو، پوءِ چيائين: “ها” مير وري پڇيو: “پوءِ علي محمد توکي ڇا چيو؟” قائم خان وري به ٿوري دير ماٺ ۾ رهيو، پوءِ چيائين: “علي محمد چيو هو: دوستي تو ساڻ آ، تنهنجي گهر سان ڪانهي، مان تنهنجي گهر نه هلندس، تنهنجي گهر وارا مان سان ڀوڳ ڪندا آهن.” مير جعفر خان چيس: “جيڪڏهن علي محمد جي نيت بُري هجي ها ته هو توکي اڳواٽ ڇو ٻڌائي ها” قائم خان چيو: “اهو واقعو ڏهن پندرنهن ڏينهن کانپوءِ ٿيو هو. مان زمين تي ويو هوس، گهر ۾ آيس، اڃا گهوڙي تان لٿو ئي ڪونه هوس جو زال اها حقيقت ٻڌائي، مان جوش ۾ اچي اوهانکي اها ڳالهه ٻڌائي.” مير جعفر خان، قيصر ۽ شاهنواز پاڻ ۾ آهستي آهستي ڪجهه ڳالهايو، پوءِ انهن چيو: “تنهنجي زال ڪوڙي آ، جيڪڏهن علي محمد جي نيت ۾ برائي هجي ها ته هو توکي هر گز نه ٻڌائي ها، علي محمد ڏوهاري ڪونهي، ڪارو ڪونهي.”
“پوءِ ماکي مير جعفر خان جماليءَ چيو: “ميرا توکي آفرين آ. تو چڱو ڪيو جو اسان سان حقيقت ڪئي، علي محمد بلڪل بي ڏوهي آ، جيڪڏهن هو اسان وٽ اچي رهي ته اسانجي اکين تي. پوک ڪرڻ گهري ته منهنجيون ٻنيون حاضر آهن. اسانجو هاڻ هن سان ڪوبه جهيڙو ڪونهي.”
“مون مير کي ٻڌايو ته مان توکان پئسا ورتا، پر ماکي حقيقت جي خبر هئي، ڀلا مان پنهنجي بي ڏوهي دوست کي ڪيئن ماريان ها، مان ته پاڻ هن کي بچايو پي ته متان تنهنجي هٿ نه چڙهي وڃي.” مير ماکي چيو: “توکي آفرين هجي، تو چڱو ڪيو هڪ بهادر جوان کي بچايو آ. مان توکي پڳ ٿو ٻڌايان.“ پوءِ هن ماکي پڳ ٻڌائي ۽ پنج سئو رپيا ماکي ڏنائين ۽ چيائين ته: “تون وڃي غلام حسين کي سڄو احوال ڏي”
“مان تاجپور ويس ۽ غلام حسين جي ڀاءُ سان سموري ڳالهه ڪئي. هو مان سان رلجي مير جعفر خان وٽ آيو. هن مير کي چيو: “سائين، هاڻ تاجپور ۾ رهي نه سگهبو، اسانکي ٻي جاءِ ڏيو ته هوڏانهن وڃي رهون” مير جعفر خان کيس چيو ته منهنجي سموري زمين پئي آ، جاڏي وڻي وڃي رهو، منهنجي طرفان اوهان کي اجازت آ.”
“پوءِ مان دولتپور ويس ۽ غلام حسين سان سڄي حقيقت وڃي ڪيم چيومانس: “ادا، هاڻي سڀ خير آ، توکي هلڻو هجي ته هل، جيڪڏهن هلڻ نه چاهين ته مرضيءَ جو مالڪ آن، باقي جهيڙو ختم ٿي ويو آ، جمالي توکي اچڻ لاءِ چيو آ، تنهنجو ڀاءُ به جعفر خان جماليءَ وٽ هليو هو” غلام حسين چيو: “منهنجو توتي اعتبار آ، تو جهڙي دوست تان سر قربان، تو مان سان جيڪو وڙ ڪيو آ، سو مان ڪڏهن نه وساريندس.”
“پوءِ اسين سڌو رُجهان وياسين، وڃي مير جعفر خان جماليءَ سان ملياسين. شاهنواز خان ۽ قيصر خان به اُتي هئا، اُهي غلام حسين سان ڀاڪر پائي مليا، چيائون: “تون اسانجو ڀاءُ آهين، جي هتي رهين ته مرضيءَ جو مالڪ آن، ٻئي هنڌ رهڻ چاهين ته به بلاشڪ رهه. تون بي ڏوهي آن” غلام حسين مير جعفر خان کي چيو: “سائين هاڻي مان هتي نه رهندس، ٻي جنهن هنڌ چئين مان هتي وڃي رهندس. تنهنجو هارپو ڪندس”
