اسان جي ناکئن جو آفريڪا پهچڻ جو طريقو حصو چوٿون زنجبار جهنگٻارآفريڪا جو سفرنامو، تحقيق ۽ تاريخ الطاف شيخ

زنجبار جهنگٻار

آفريڪا جو سفرنامو، تحقيق ۽ تاريخ

حصو چوٿون      

اسان جي ناکئن جو آفريڪا پهچڻ جو طريقو

الطاف شيخ

اڄڪلهه اسان جا ماڻهو لنڊن، پئرس، سنگاپور، دبئي ۽ ڪوالالمپور کان وڌيڪ واقف آهن. بزنس جي خيال کان به اسان جي ماڻهن جو انهن شهرن سان واسطو رهي ٿو نه ته گذريل صديءَ جي شروعات تائين ٻه چار صديون اسان جي ماڻهن جو رخ سلون، عدن ۽ آفريڪا ڏي هوندو هو. جهاز صدين تائين ڪاٺ جا سڙهن وارا هئا، جيڪي جڏهن هڪ پاسي کان هوا لڳي ٿي ته ٻئي پاسي هليا ٿي. اڄ وانگر نه هو ته جنهن وقت دل چوي انجڻ اسٽارٽ ڪري پنهنجي مرضيءَ جي طرف ڏي هلڻ شروع ڪري ڏجي. انهن ڏينهن ۾ هوائن جي لڳڻ جو انتظار ڪبو هو. سيارو ٿيندو هو ۽ اتر جون هوائون لڳنديون هيون ته ايران ۽ عرب پاسي جا ناکئا سنڌ ڏي روانا ٿيندا هئا. سنڌ، ڪڇ ۽ گجرات پاسي بيٺل ٻيڙا اڳتي لنڪا (سلون) ڏي هلڻ لڳندا هئا. اهڙي طرح اسان جي عربي سمنڊ تي مهينو ڏيڍ اتر اوڀر (North East) طرف جون هوائون لڳنديون هيون ته اسان جا ناکئا (Navigators) پنهنجن ٻيڙن کي آفريڪا ڏي هاڪاري ويندا هئا ۽ پوءِ اتي ئي اوسي پاسي جي بندرگاهن ۾ چار پنج مهينا گذاري جڏهن ڏکڻ اولهه (South westerly) هوائون لڳنديون هيون ته هو ننڍي کنڊ ڏي موٽندا هئا. رستو ڳولڻ لاءِ کين ناس جي دٻليءَ جيڏو قطب نما هوندو هو جنهن جي سُئي هر وقت اتر جو طرف ڏيکاريندي هئي. سو ان جي مدد سان هو اتر جي کاٻي پاسي يعني اولهه ڏي پيا ويندا هئا ۽ سٺي موسم ۽ سٺي سمنڊ موجب چئن پنجن هفتن ۾ آفريڪا کنڊ جي ڪناري سان وڃي لڳندا هئا. پهرين به ڪٿي لکي آيو آهيان ته اڄڪلهه جي ماڊرن دور ۾ جهاز هلائڻ لاءِ اسان کي فقط ان بندرگاهه جو طرف معلوم ڪرڻو پوي ٿو نه ته اڳ ۾ ناکئي (نائوخدا) کي طرف سان گڏ هوا جي رخ جي ڄاڻ رکڻ به ضروري هوندي هئي. جيئن 1498ع ۾ واسڪو ڊاگاما ڪيپ آف گڊ هوپ لتاڙي جڏهن آفريڪا جي اوڀر ڪناري تي پهتو ته هو ڪنهن سونهين (انڊيا تائين وٺي هلڻ واري گائيڊ) جي ڳولا ڪرڻ لڳو، ڇو جو واسڪو ڊاگاما کي اها ته خبر هئي ته انڊيا جو ڪنارو اهو سامهون اوڀر ڏي آهي پر هن کي عربي سمنڊ ۾ لڳندڙ هوائن جي رخ ۽ وقت جي خبر نه هئي. پوءِ هڪ سونهين واسڪو کي تڏهن هلڻ لاءِ چيو جڏهن مٿيون سائوٿ ويسٽرلي هوائون لڳڻ شروع ٿيون ۽ هو ميليندي ممباسا کان ڪاليڪٽ ڏي مهيني پوري ٿيڻ کان اڳ پهچي ويا. هنن کي اتان ٽن چئن مهينن بعد آفريڪا موٽڻ کتو ٿي جڏهن نارٿ ايسٽرلي هوائون لڳڻ واريون ٿين ٿيون. انڊيا پهچڻ سان واسڪو ڊاگاما مڪاني راجائن تي گهڻائي رعب رکيا ۽ داداگيري ڪئي، پر ان پهرين سفر ۾ واسڪو جي دال نه ڳري سگهي. ماڳهين جان بچائڻ لاءِ وٺي پويان پير ڪيائين. جيتوڻيڪ اها موسم انڊيا جي ڪناري کان آفريڪا ڏي موٽڻ جي نه هئي، پر موچڙن جي ڊپ کان واسڪو هوائن جي خلاف ڀڄڻ لڳو. سمنڊ ۽ هوائن کين اڳيان وڌڻ کان ٿڦرون ٿي هنيون، پر هي ۽ هن جي جهازن جا خلاصي ٻاٿون کائي کائي ٽن مهينن بعد اچي آفريڪا جي ڪناري تي سٽيا. سو انجڻ جي ايجاد کان اڳ تائين جڏهن جهاز سڙهن (بادبانن) تي هليا ٿي، هوا جو رخ معلوم ڪري ان مطابق هلڻ ضروري هوندو هو ۽ طرف قطب نما ۽ قطب تاري ذريعي معلوم ڪيو ويو ٿي. ڏٺو وڃي ته سمنڊ تي ڪو صبح جو ڏهين يارهين وڳي يا شام جو ٽي چئين وڳي ننڊ مان اٿي جهاز جي ڊيڪ تي اچي بيهندو ته هن کي خبر ئي نه پوندي ته جهاز ڪهڙي طرف پيو وڃي. چوڌاري سمنڊ ئي سمنڊ نظر ايندو. سمنڊ تي اوڀر ۽ اولهه طرفن جي صحيح خبر فقط ان وقت ٿي پوي جڏهن سج اڀري ٿو ۽ لهي ٿو. تارن مان ايتري نٿي پوي جو ايئن ناهي ته هي تارو ڏکڻ ڏي آهي ۽ هي تارو اوڀر ڏي. تارا هڪ هنڌ هجڻ بدران سڄي رات قطب تاري جي چوڌاري ڦرندا رهن ٿا. اهو به شڪر آهي جو قطب تارو هڪ هنڌ موجود رهي ٿو. هونئن ڏٺو وڃي ته قدرت جون مهربانيون آهن. جي قطب تارو نه هجي ها، هوائن جا رخ تبديل نه ٿين ها، زمين ۾ ڌاتو نه هجن ها جنهن ڪري زمين ۾ چقمقي ڪشش نه ٿئي ها- يعني قطب نما جي سُئي اتر نه ڏيکاري ها ته سمنڊ تي ڪي جهاز هلي سگهن ها؟ هي ٻيون شيون GPS، سيٽلائيٽ نيويگيٽر، جيرو ڪمپاس  (Gyro Compass)وغيره ته هاڻ جون ايجادون آهن جن ذريعي سمنڊ تي رستو ڳولڻ آسان ٿي پيو آهي. انهن جي ترقي ۽ موجوده صورت اختيار ڪرڻ ۾ صديون لڳي ويون. نه ته حضرت نوح ع جي زماني کان وٺي خلاصين سمنڊ تي قطب تاري ذريعي رستو ڳوليو ٿي.

پڙهندڙن جي دلچسپي لاءِ هتي اهو به لکندو هلان ته سمنڊ تي طرف سڃاڻڻ لاءِ قطب نما  (Compass)ته ضرور استعمال ٿيندو اچي (جيڪو اتر جو طرف ٻڌائي ٿو) پر اهو معلوم ڪرڻ لاءِ ته جهاز ڪيترو هليو يعني هن وقت دنيا جي گولي تي ڪهڙي هنڌ تي آهي اهو جنهن اوزار ذريعي معلوم ڪيو وڃي ٿو ان کي اسان انگريزيءَ ۾ Sextant سيڪسٽنٽ سڏيون ٿا، پر اسان جا مڪراني، ڪڇي، گجراتي يا ايراني ناکئا، ٻيڙيون هلائڻ وارا ”ڪماني“ سڏين ٿا. سيڪسٽنٽ ذريعي ڪنهن به تاري يا سياري جو Angle معلوم ڪري سگهجي ٿو. ان ڪم لاءِ به بهترين تارو “قطب تارو” آهي. ان جي افق سان ٺهيل ڪنڊ ذريعي Latitude معلوم ٿي سگهي ٿو. ياد رهي ته اتر قطب تاري جي سڄي رات نه فقط هڪ پوزيشن رهي ٿي، پر اهو ڪمال آهي ته جنهن هنڌ جو جيڪو ويڪرائي ڦاڪ (Latitude) آهي، اهوئي ان هنڌ تان ان تاري جو افق سان Angle رهي ٿو. مثال طور: ڪراچي 25 ڊگريون Latitude تي آهي. اتان ڪو جهاز ڏکڻ ڏي يعني ڪولمبو ڏي روانو ٿئي ٿو. ڏينهن کن هلڻ بعد هو قطب تاري جو سيڪسٽنٽ ذريعي Angle معلوم ڪري ٿو ته 23 ڊگريون اچي ٿو. يعني جنهن هنڌ تي جهاز آهي هو دنيا جي گولي تي 23 ڊگريون ويڪرائي ڦاڪ تي ٿيو… يعني جهاز ٻه ڊگريون، اٽڪل ڏيڍ سئو کن ميل ڏکڻ طرف پهتو آهي، يعني انڊيا جي سورت(Surat)  بندرگاهه جي آسپاس آهي.

بهرحال اڄڪلهه سيڪسٽنٽ (ڪمانين) جا به ڪئين ماڊرن ماڊل نڪري پيا آهن جن ۾ ڳڻت مئڪرو ميٽرن ۾ به ٿئي ٿي، پر اسان جي عام ناکئي کي پراڻي قسم جي ئي ڪماني سنوت ڏئي ٿي جنهن ۾ ورنيئر ڳڻت ۾ Calculation آهي ۽ هو اڄ به ان پراڻي ڪمانيءَ جي پڇا ڪندو رهندو آهي ته لاري واري چاندي جي ڪماني کپي. ان ڪمانيءَ تي چلڪڻي ڌاتوءَ سان انگ لکيل هجڻ ڪري هو ان کي چانديءَ واري ڪماني سڏي ٿو. بهرحال انهن ناکئن کي شاباس هجي جيڪي اڳ ۽ اڄ به گهٽ اوزارن جي، الله جي توڪل تي پنهنجي ٻيڙي کي نه رڳو دبئي، ممبئي، ڪولمبو پهچائين ٿا، پر ايران، عراق، سوماليا ۽ ڪينيا، تنزانيا کان به وڃيو نڪرن. دراصل هي ڪينيا يا تنزانيا جهڙا نالا ڪالهه جا آهن. تنزانيا نالو ته 1964ع ڌاري وجود ۾ آيو، پر ڪينيا جي به اڄ کان سئو سال اڳ ڪنهن کي خبر نه هئي. هرهڪ اهو نالو آفريڪا جي هن ملڪ جي جبل جو ٻڌايو ٿي. آفريڪا جي هنن ساحلي علائقن تي (جن کي عربن سواحلي ڪنارو سڏيو ٿي) سورهين صديءَ جي شروعات ۾ پورچو گالين قبضو ڪيو. ٻن صدين بعد سترهين صديءَ جي آخر ۾ عماني عربن جو قبضو رهيو. هنن جو گهڻو زور غلامن جي خريد و فروخت تي هو. هنن آفريڪي شيدي ڦاسائي انهن کي پوک جي ڪم لاءِ عمان ۽ زئنزيبار ۾ لڳايو ٿي. ويندي پورچو گالين به هنن کان غلام خريد ڪيا ٿي. ڪينيا بدران ڪينيا جا بندرگاهه ممباسا ۽ ميلندي مشهور هئا. منگ گهراڻي جو چيني ائڊمرل “زهينگ هي” 1414ع ۾ هتي ميلندي ۾ آيو هو. 1498ع ۾ جڏهن واسڪو ڊاگاما ممباسا پهتو ته اتان هن کي ڀڄائي ڪڍيائون، پر ميلندي ۾ هن جي وڏي آڌر ڀاءُ ڪيو ويو. 1885ع ۾ ڪجهه سالن لاءِ جرمنن جو قبضو رهيو، پر 1888ع کان هي علائقو انگريزن جي هٿ هيٺ رهيو ۽ برٽش ايسٽ آفريڪا ۽ ايسٽ آفريڪا پروٽيڪٽوريٽ جي نالن سان سڏجڻ لڳو. 1920ع ۾ هن ملڪ جو نالو هتي جي اتاهين جبل “ڪينيا” تان ڪينيا رکيو ويو. 1964ع ۾ انگريزن هن ملڪ کي خود مختياري يعني آزادي ڏني ۽ جومو ڪينياتا نالي سندس سياستدان ڪينيا جو والي وارث ٿيو.

سو ڏٺو وڃي ته سالن کان انڊيا، ايران يا عربستان کان جيڪي جهاز ران، سوداگر، ناکئا، واپاري هن پاسي يعني آفريڪا کنڊ جي اوڀر ڪناري ڏي آيا ٿي انهن جي زبان تي ڪينيا، تنزانيا وغيره نه هو، پر ممباسا، ميلندي، زئنزيبار وغيره هئا جيڪي هن پاسي جا تاريخي ۽ آڳاٽا بندرگاهه هئا. هنن ڌارين کي آفريڪا جي سر زمين تي پهچي اندر وڃڻ جي به ضرورت نٿي ٿي. هنن کي جيڪي لونگ، ڦوٽا، عاج يا غلام کتا ٿي انهن جي خريداري مٿين بندرگاهن مان ئي ٿي وئي ٿي. اسان جي انڊيا کان به جيڪي سنڌي، گجراتي، ڪڇي، مڪراني، بلوچ، اسماعيلي، ڪوڪني، تامل مدراسي آفريڪا ڏي آيا ٿي انهن لاءِ مٿين بندرگاهن ۾ پهچڻ ڪو ڏکيو ڪم نه هو. هنن انڊيا جو ڪنارو ڇڏي آفريڪا لاءِ اولهه جو رخ ڪيو ٿي. ٽن چئن هفتن اندر هنن جا سڙهن وارا ٻيڙا آفريڪا جي ويجهو ٿيا ٿي ته هنن کي پيمبا ۽ ان جي ڏکڻ ۾ انگوجا (Unguja) ٻيٽ نظر آيا ٿي، جيڪي زنجبار (Zanzibar) جا ٻيٽ سڏيا ويا ٿي. هنن جو گهڻو ڪم انگوجا ٻيٽ تي ئي ٿي ويو ٿي جنهن تي زئنزيبار شهر هو. هنن پنهنجو مال، اتي موجود سوداگرن کي وڪيو ٿي ۽ اتان ئي سودو سلف خريد ڪيو ٿي. ممباسا ۽ دارالسلام وڃڻ لاءِ هنن کي ڏينهن اڌ جو وڌيڪ سفر ڪرڻو پيو ٿي جو اهي بندرگاهه آفريڪا جي سر زمين تي هئا. انڊيا کان ايندڙ ناکئن کي جيئن ئي پري کان پيمبا ۽ ان جي کاٻي پاسي زئنزيبار وارو ٻيٽ “انگوجا” نظر ايندو هو ته انهن ڏي سڌو وڃڻ بدران پيمبا ٻيٽ کان ٿورو مٿي يعني اتر وارو رستو اختيار ڪندا هئا ته سڌو ممباسا کان وڃي نڪرندا هئا. دارالسلام بندرگاهه ۾ پهچڻ لاءِ هو انگوجا ٻيٽ جي هيٺان يعني ٿورو کاٻو ڏکڻ وارو پاسو اختيار ڪندا هئا ته دارالسلام بندرگاهه ۾ پهچي ويندا هئا.

پڙهندڙن کي اها ڳالهه ڌيان ۾ رهي ته هندي وڏو سمنڊ جيڪو هڪ طرف آفريڪا کنڊ جي اڀرندي ڪناري کي ڇهي ٿو ۽ ٻئي پاسي انڊيا، سريلنڪا، مالديپ، ملائيشيا ۽ انڊونيشيا جي ڪنارن کي، ان ۾ صدين تائين فقط انڊين، عربن، ايرانين جا ٻيڙا نظر آيا ٿي. واپار وڙي تي انهن جوئي ڪنٽرول هو. يورپ پاسي وارن جو 1498ع کانپوءِ هن سمنڊ ۾ اچڻ ٿيو جڏهن پورچوگال جي واسڪو ڊاگاما ڪيپ آف گڊ هوپ ٽپي هن پاسي اچڻ جو رستو ڳوليو. پوءِ به هڪ صدي کن ته فقط پورچوگالي ئي نظر آيا ٿي. انگريزن، ڊچن، فرينچن ۽ ٻين کي هندي وڏي سمنڊ ۾ داخل ٿيڻ جي سُڌ ٻُڌ پوءِ پئي. اهوئي سبب آهي جو آفريڪا واري ڪناري جي شهرن يا شين جا نالا عربي يا فارسي سان تعلق رکن ٿا. جيئن دارالسلام معنيٰ سلامتي جو گهر، زنجبار معنيٰ ڪارن ماڻهن جو ملڪ، ويندي پيمبا ٻيٽ کي اڄ به الجزيره الخضراءِ (سائو ٻيٽ) سڏين ٿا يا موزمبق جنهن تي 1498ع ۾ واسڪو ڊاگاما جي اچڻ بعد پورچو گالين جو قبضو رهيو، ايتري قدر جو سندن وڏي بندرگاهه جو نالو سندن ائڊمرل لارينزو (Lourenço Marques) نالي لارينزو مارڪس پورٽ رکيو، ان ملڪ تي پهرين عربن جو راڄ هو ۽ نالو موزمبق “موسيٰ البق”، موسيٰ بن بِقي يا موسيٰ ابن مالڪ تان پيو جيڪو هن ڌرتيءَ تي پهريون عرب سوداگر هو. بعد ۾ هو هتي ئي رهي پيو.. …(هلندڙ)…