گرمي پد ۾ واڌ ۽ ماحولياتي تبديليون

مثال اسان جي هڪ گهر يا هڪ ڪمري جي ڳالھه ڪريون جتي اسين کائون پيئون، اٿئون ويهون، سمهون ۽ هر سرگرمي ڪريون ۽ اتي صفائي نه رکون ته ڇا اتي اسان ويهي سگهنداسين، جي سگهنداسين، زندگي گذاري سگهنداسين؟ سوال پنهنجي جاءِ تي ڳنڀير ته ضرور آهي، پر ان جا اپاءُ ڪير وٺندو، ڪير انهن مسئلن کي منهن ڏيندو، ڪير انهن ڳالهين جو نبيرو ڪندو، ڪير مالڪي ڪندو. ڇو ته ڳالھه رڳو جي هڪ ماڻهوءَ جي هجي ته صحيح آهي، پر اجتماعي ڳالھه جو وزن ۽ بارُ گھڻو ٿو هجي جنهن جي لاءِ بين الاقوامي ڌريون جي جاڳين ٿيون ته دنيا جي بقا جو سوال هوندو ۽ اهو به آهي ته ترقي سڀني کي سٺي لڳندي آهي، هرڪو چاهيندو آهي ان وٽ جدت هجي، ان وٽ سڀ شيون نيون، نڪور ۽ نئين ٽيڪنالاجيءَ سان ٽمٽار هجن. معنيٰ انهن جا پاڙيسري اچن ته انهن جي فرنيچر کان وٺي ٽي وي، فرج ۽ موبائيلون ڏسي وائڙا ٿي وڃن. ساڳي ڳالھه ملڪن سان به منسوب ڪري سگهجي ٿي ته جن ملڪن وٽ جديد ٽيڪنالاجي آهي، جن ملڪن وٽ شين ٺاهڻ جا ڪارخانا آهن، جيڪي ملڪ پنهنجي گهريلو شين ٺاهڻ ۾ پاڻڀرا آهن، جن ملڪن وٽ صنعتي ڄار وڇايل آهن، جن وٽ شيون ايتريون ته وافر مقدار ۾ ٺهن ٿيون جو اهي پنهنجو پورائو ڪرڻ کانپوءِ ٻين ملڪن ڏي به ڏياري موڪلين ٿا، انهن مان ناڻو ڪمائين ٿا، انهن وٽ غربت ناهي، انهن جا ماڻهو خوشحال آهن، انهن جو سِڪو قدر نٿو وڃائي. معنيٰ انهن ملڪن جي مقابلي ۾ جيڪي ملڪ سئيءَ کان وٺي اُٺ تائين جون شيون ٻين ملڪن کان گهرائين ٿا (جيئن اسان جو ملڪ)، پر فرق اهو ضرور آهي ته اهي ملڪ جيتريون فيڪٽريون، صنعتون ۽ ڪارخانا هلائيندا ته دونهون به اوترو ڇڏيندا يا ائين صاف صاف چئون ته هر ماڻهو ۽ ملڪ يا جيڪو به شيون استعمال ٿو ڪري اهو ان دونهين ۾ حصو ٿو ڳنڍي. ڇو جو انهن وٽ انهن شين جي لاءِ جيڪي به فيڪٽريون هلن ٿيون اهي دونهون ته ڇڏين ٿيون، اهي گدلو پاڻي، زهريلو مادو، خراب ۽ زهريلو ڪچرو وري ساڳئي ماحول ۾ اڇلائين ته ٿا، مثال طور: عام ماڻهو ڪو جوس جو دٻو ٿو وٺي ته ان جي پويان جيڪا به صنعت ڪارفرما هوندي، معنيٰ ان ۾ پيل جوس کان وٺي، ان پاٺي ٺاهڻ جي لاءِ جن فيڪٽرين دونهون ڇڏيو هوندو، ان جي لاءِ جن مزدورن، آفيسرن ۽ ٽرانپورٽيشن ڪم ڪيو هوندو جن جي وسيلي اهو جوس جو دٻو عام ماڻهوءَ تائين پهتو هوندو ته ان سڄي عمل ۾ جيڪا به فيڪٽري هوندي، جيڪا به ٽرانسپورٽيشن هوندي يا جيڪي به ماڻهو هوندا انهن سڄي ماحول کي دونهاٽيو ته هوندو، ان کان علاوه وري ڪچرو الڳ، مطلب ته ايڏو ڊگهو ۽ ٿڪائيندڙ پروسيس آهي، جنهن جي لاءِ اپاءُ ته وري اهو ملڪ وٺي جنهن جي کيسي ۾ پئسا ٿا پون، جيڪو ڪمائي ٿو، جنهن جي معيشت بهتر ٿي ٿئي، جنهن جي ڪري ان ملڪ ۾ خوشحالي ٿي اچي، جنهن جي ڪري اتان جي ماڻهن مان غربت ۽ غريب جو تصور فرسوده ٿيل ٿو ڏسجي، پوءِ ماحولياتي اپاءُ به اهي وٺن.

ساڳي ڳالھه جو بحث ۽ ضد ته ڊونلڊ ٽرمپ به پنهنجي دور ۾ ڪيو ويٺو هو، جو گذريل سال (2024) سيپٽمبر ۽ نومبر ۾ جي-8 جي ملڪن جون ٿيل گڏجاڻيون ۽ جي-20 جي ملڪن جون مسلسل ٿيل سمٽس ان ڳالھه تي آڌاريل هيون ته جيڪو ملڪ گھڻو دونهون ٿو ڇڏي، جيڪو ملڪ گھڻيون فيڪٽريون ٿو هلائي، جيڪو ملڪ گھڻيون صنعتون ٿو هلائي، جيڪو ملڪ جيترو دونهون ٿو ڇڏي اهو ملڪ وري اوترو ئي پئسو خرچ ڪري ان ماحولياتي گدلاڻ لاءِ اپاءُ وٺي، ان ڪري پهرين جيترو زور ۽ دٻاءُ فرانس جي ماحولياتي گدلاڻ واري تنظيم آمريڪا تي وجهيو ويٺي هئي، اوترو ئي هاڻي آمريڪا وري چائنا تي هنيو ويٺي آهي ته جيتريون فيڪٽريون چين جون ٿيون هلن جيترو صنعتي ڄار چائنا جو آهي ۽ جيترو پئسو چائنا ٿو ڪمائي اوترو ئي چائنا کي ماحولياتي گدلاڻ تي خرچ ڪرڻو پوندو. ڇو ته ان کان اڳ ڊونلڊ ٽرمپ ڪووڊ جي ڪري چائنا تي ڏمريل هو اوترو ئي وري هاڻي جو بائيڊن چائنا تي به ڪاوڙيل آهي (ان کان اڳ ڊبليو ايڇ او جي ٽيم کي چائنا وارن ته تريءَ تيل لائڻ نه ڏنو معنيٰ ڪووڊ جي ريسرچ ڪرڻ نٿا ڏين ته آخر ٿيو ڇا؟) وري ساڳي ماحولياتي گدلاڻ جي ڳالھه ڪري آمريڪا جي نمائندي “جان ڪيري” ۽ چائنا جي نمائندي ”زائي زنهوا“ جي وچ ۾ تلخ ڪلامي ۽ سخت جملن جي ڏي وٺ به ٿي چڪي آهي، پر ڳالهھ اها به آهي ته دنيا جي سڀني صنعتڪارن، فيڪٽرين جي مالڪن ۽ وڏن وڏن سيٺين تي اخلاقي طور تي، انسانيت جي ناتي، رحمدليءَ جي ناتي يا ملڪي قانون جي تحت اهو فرض ضرور هوندو آهي ته جنهن ڌرتي تي ويهي، جنهن ملڪ ۾ ويهي، جنهن علائقي ۾ ويهي اهي پنهنجي ملڪيتون، مال، فيڪٽريون ۽ صنعتون هڻي ڪمائين ٿا پوءِ اهي گھٽ ۾ گھٽ انهن علائقن، ماڻهن، ملڪن تي خرچ ڪن يا وري جڏهن انهن جو ڪاروبار ۽ صنعتون سڄي دنيا ۾ ڦهليل هجن ته اهي پوءِ عام ڀلائي جو ڪم به سڄي دنيا، ان خطي جي ماڻهن، انهن ملڪن جي غريب عوام جي لاءِ به ڪن جو جتان جيڪو پئسو ۽ دولت ڪمائين ٿا پوءِ اهو اتي انهن ماڻهن جي تعليم، صحت، صاف پاڻي ۽ عام ڀلائيءَ جي ڪمن تي خرچ ڪن، ان جاءِ تي وري ساڳي ڳالھه ماحولياتي گدلاڻ جي به آهي ته ان اشوءَ کي به اوتري اهميت ڏين جو اهو مسئلو جيئن مرڻ جو ٿي پيو آهي، ان ڪري فرانس جي ماحولياتي گدلاڻ واري تنظيم (انوائرونمينٽل پروٽيڪشن ايجنسي) ان ڳالھه تي جاڳي پئي آهي ته هاڻي جيڪو ملڪ گھڻو ڪمائيندو ۽ جيڪو ملڪ گھڻو دونهون ڇڏيندو پوءِ اهو ملڪ سڀ کان پهرين اهو فرض سمجهي ماحولياتي گدلاڻ، صحت صفائيءَ، عام ڀلائي جا ڪم به ڪندو ۽ بدلي ۾ ٿيندڙ گھڻي دونهين گھٽائڻ جا اپاءُ به وٺندو.

اها ٻي ڳالھه آهي ته وڏن ملڪن جي وڏن شهرن ۾ پاڻي جا صاف ڪرڻ جا وڏا صنعتي يونٽ لڳل آهن يا انهن وٽ الڳ الڳ گٽر ٺهيل آهن جو جڏهن انهن وٽ مينهن ٿو وسي ته اهو الڳ گٽر (مان جن کي اهي بارشي گٽر ٿا سڏن) مان گذري ۽ لنگهي صاف ٿي وري پيئڻ ۽ استعمال ڪرڻ جهڙو بڻجي ٿو وڃي، پر اسان جو حال اهو آهي ته جڏهن مينهن وڌي ٿو وڃي ته اهو ڏمر بڻجي غريبن جا جهڳا ئي جَھڻ ٿو ڪري ڇڏي جو ماڻهو ته مينهن نه وسڻ جي ڪري به نماز ٿا پڙهن وري گھڻي وسڻ تي به نماز ٿا پڙهن (حڪومت جا اپاءُ وٺڻ نه وٺڻ هڪ الڳ الميو آهي)، پر اهڙي موسمياتي تبديلي ۽ صنعتي ترقي جا مزا به انهن امير ملڪن جي کيسي ۾ آهن ته پوءِ انهن تبديلن جي ڪري اهڙين موسمياتي تبديلن جا خرچ به انهن امير ملڪن جي ڳچيءَ ۾ پوڻ گهرجن. چائنا ۽ آمريڪا جا ٻيا جھيڙا پنهنجي جاءِ تي، پر هن موسمياتي جھيڙي ۾ اِلهو ٻِلهو ٿيڻ نه گهرجي جو غريب ملڪن جي ان گرميءَ جي پد ۽ موسمايتي تبديليءَ مان جان ڇٽي.

اها به حقيقت آهي غريب ملڪ جن وٽ نه فيڪٽري، نه صنعت، نه ڪارخانو، نه ترقي، نه آسرو، نه اميد، نه ڪا اهڙي ڳالھه جنهن مان سمجهون ته اهي هاڻي ترقي ڪري ويندا، ڇو ته اسان جهڙن ملڪن ۾ قوميت واري بدنيتي، ٻولين جا فرق، مذهبي ويڇا، فرقي پرستي، شدت پسندي، دهشت پسندي يا وري آمريڪي يا غير ملڪي درٻاريت، بين الاقوامي غلامي ۽ آقا گيري ڪڏهن ختم ناهي ٿيڻي، پر اتي هن ڳالهھ کي منهن ڏيڻ به ڳرو ٿي ٿو پوي ته ڀلي مشرف کان وٺي يا ان کان اڳ جنرل ايوب جي دور ۾ اسان ٻين جي جنگ وڙهون، پر هاڻي ٻين جي پيدا ڪيل دونهين ۾ غريب ملڪن جا ماڻهو ڇو مرن، معنيٰ “کٽيو کائي فقير ۽ لٺيون کائي ڀولڙو” ترقي آمريڪا جي، ترقي چائنا جي، ترقي يورپ جي، ترقي پهرين ۽ ٻي دنيا جي ملڪن جي ۽ مرن دونهين ۾ غريب ملڪ ۽ ٽين دنيا جا ماڻهو، وري اڃان ان کي سولو ڪجي ته ان دونهين ۽ اوزون جي ڦٽجڻ ۽ ڌڪي ٿيڻ جي ڪري جيڪي به موسمياتي تبديلون اچن ٿيون انهن جو اثر ته غريب ملڪن تي گھڻو ٿو پوي، ڇو ته جيڪو ايڪو سسٽم ڊسٽرب ٿي ويو آهي، ان جو اثر ته آهي ئي غريب ملڪن جي مٿان، جو انهن موسمي اثرن جي ڪري جن ملڪن ۾ سوڪهڙو هجي ٿو انهن وٽ گھڻي بارش ٿي پئي يا جن ۾ گھڻي بارش پوندي هئي انهن وٽ هاڻي سوڪهڙو آهي يا اسان ته هيل اهو به ڏٺو ته پنجاب ارسا جي چنبي مان نڪري اسان جو 48 سيڪڙو حصي جو پاڻي ڳڙڪائي ويو ۽ ان جي ڪري جيڪي فصل نه ٿيا، ان جي ڪري جيڪي غريب ماڻهو فصل نه کڻي سگهيا. ان جي ڪري جيڪو اناج جي کوٽ، غربت ۾ واڌ، جيڪي ان غربت جي ڪري انهن علائقن مان لڏپلاڻ ٿي ان جو ذميورا ڪير آهي؟ چائنا يا آمريڪا يا سڄو يورپ يا سڄي پهرين ۽ ٻي دنيا جا ملڪ جن جي ڪري ٽين دنيا جا ملڪ ڀوڳين ٿا يا عذاب ۾ آهن، جن جي ڪري غريب ملڪن تي اڻ ڏٺي شامت، ٻوڏ، ماڻهن جي مرڻ جو انگ، انهن جي ڍور ڍڳن جي مرڻ جو تعداد، انهن جي جاين جڳهن ڪرڻ ۽ تباھ ٿيڻ جو ريشو ۽ اهڙا اڻ ڳڻيا دل سوز واقعا جن تي لکجي ته پنا کٽي وڃن، پر قصو نه کٽي، پوءِ موسمياتي تبديلين جي ڪري اسان جهڙا ٻيا ملڪ به ان ڳالھه جا حامل ناهن ته اهي اهڙي سٽ سهي سگهن، ان ڪري جو ڪري سو ڀري.