ڪتابن جي دنيا، ڪتابن جون ڳالهيون

ناول ”فارن هائيٽ ايڪونجاھه“ جو خوبصورت ترين جملو آهي: ڪنھن تھذيب کي تباھه ڪرڻ لاءِ ڪتابن کي ساڙڻ جي ضرورت ٿورئي پوي ٿي، توهان انھن ماڻھن کان صرف مطالعو کسي وٺو. جارج مارٽن جي مطابق: ھڪ پڙھندڙ پنھنجي مرڻ گهڙيءَ تائين ھزار زندگيون جِي وٺندو آھي، جڏھن ته نه پڙھندڙ صرف ھڪ ئي زندگي جِي سگھندو آھي. والٽيئر جو قول آهي: اوھان کي ھن ڳالھ جو اِدراڪ ھجڻ کپي ته جڏھن کان ھيءَ دنيا وجود ۾ آئي آھي، ماسوا وحشي نسلن جي، دنيا تي ڪتابن حڪمراني ڪئي آھي. ٿامس ڪئمپن جون خوبصورت سِٽون آھن: جڏھن مان عبادت ڪندو آھيان، تڏھن مان خدا سان گفتگو ڪندو آھيان ۽ جڏھن مان ڪتاب پڙھندو آھيان ته سرجڻھار مون سان گفتگو ڪندو آھي. والٽر مُوزلي جي چوڻي آھي: اهو هاري، جيڪو مطالعو ڪري ٿو، اهو مستقبل جو شهزادو ٿي سگهي ٿو. ھڪ چيني چوڻي موجب: جڏھن ڪو ماڻھو ڏھه ڪتاب پڙھي ٿو ته سمجھو ھو ڏھه ھزار ميل جو سفر طئي ڪري وٺي ٿو. ناوليٽ پتڪڙو شھزادو(Le Petit Prince)  تان کنيل سِٽون: جاگرافيءَ جا ڪتاب ٻين سڀني ڪتابن کان وڌيڪ قيمتي ٿيندا آهن. انهن ۾ درج ڳالھيون ڪڏهن به متروڪ يا پراڻيون ناهن ٿينديون. ڇو جو ائين ورلي ٿيندو ته ڪو جبل پنھنجي جاءِ مٽائي يا ڪو سمنڊ پاڻي اوڳاڇي پاڻ کي خالي ڪري ڇڏي. اسان انهن شين جا احوال درج ڪندا آهيون، جن کي جٽاءُ هوندو آهي. ڪلاسڪ ناول ودرنگ ھائيٽس(Wuthering Heights)  تان کنيل شاهڪار سِٽون: جيڪي ماڻھو ھن دنيا ۾ نه رهيا هجن، تن جي لکت پڙھي ائين لڳندو آھي، ڄڻ ته اهي اسان جي اڳيان گھمي ڦري رھيا ھجن.

چيو وڃي ٿو ته ھارورڊ يونيورسٽيءَ جي ڪتب خاني ۾ چار اھڙا ڪتاب آھن، جن جي جلد سازي انساني چمڙيءَ سان ٿيل آھي. سائيز جي حساب سان دنيا جو سڀ کان ننڍو ڪتابTeeny Ted from Turnip Town  آهي. ھڪ وڻ مان 50 ڪتاب ٺاھي سگھجن ٿا. آمريڪي صدر روزويلٽ روزانو ھڪ ڪتاب پڙھي مڪمل ڪندو ھو. ادب ۾ ڊگھي ۾ ڊگھو جملو ليکڪ وليم فاڪنر جو لکيل آھي، جنھن ۾ 1288 لفظ استعمال ٿيل آھن. (وڪٽر ھيوگو جي نالي به چون ٿا ته ان جي ھڪ ناول ۾ ڊگھو جملو لکيل آھي.) دنيا جو مھانگو ترين ڪتاب ليونارڊو ڊي ونشي جو ڪوڊيڪس ليسسٽر آھي. اھو ڪتاب بل گيٽس 30.8 بلين ڊالرز ۾ خريد ڪيو ھو. آمريڪا ۾ سڀ کان وڌيڪ ھيري پوٽر سيريز جي ڪتابن تي پابندي آھي، ڇاڪاڻ جو ان ۾ ڏائڻين ۽ جادوگرياڻين کي ھٿي وٺرائي وئي آھي، جا ڳالھ آمريڪي معاشري ۾ ناپسنديده ۽ ناگوار تصور ڪئي وڃي ٿي. بائيبل، چئرمين مائوزي تنگ جا قول ۽ ھيري پورٽر- اھي ٽئي ڪتاب دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ پڙھيا وڃن ٿا. مارڪ ٽوئن جيAdventure of Tom Sawyer  جي نالي چيو وڃي ٿو ته اھو پھريون ناول آھي، جيڪو ٽائيپ رائيٽر تي لکيو ويو. ھڪ اندازي موجب دنيا ۾ ھر سال مختلف عنوانن سان نو لک کان وڌيڪ ڪتاب ڇپجن ٿا. پراڻن ڪتابن جي خوشبو سان انسيت کي انگريزي ٻوليءَ ۾Bibliosmia  چيو ويندو آھي. پراڻن ڪتابن ۾ مخصوص خوشبو ٻن ڪيميائي جزن: سيليولوز ۽ لگنائن جي ٽُٽُڻ جي صورت ۾ پيدا ٿئي ٿي. جيئن سائنسدان قديم شين جي عُمر بابت ڪاربان ڊيٽنگ جي ٽيسٽ ذريعي پتو لڳائيندا آھن، ائين ڪتابن جي قدامت بابت پڻ هڪ مخصوص ٽيسٽ ڪندا آهن، جنھن کيMaterial Degradomics  چيو وڃي ٿو. يورپ جي وچئين عھد يا اونداھي دور ۾ ڪتابن جي چوريءَ جي خدشي خاطر ڪتابن جي ڪٻٽن کي حفاظتي طور زنجير ٻڌا ويندا هئا. ڪتابLord of Rings  جي ليکڪ جَي آر آر ٽولڪين سڄي ٽريالاجي صرف ٻن آڱرين سان ٽائيپ ڪئي. دورانيي جي حوالي سان دنيا جو ڊگھي ۾ ڊگھو آڊيو ڪتاب جاپاني شاعر تاڪائي يوشيموتو جو پنجاھ ليڪچرن تي مشتمل آھي، جنھن کي مڪمل ٻڌڻ ۾ پنج ڏينھن لڳيو وڃن. ڳري ۾ ڳرو ڪتاب اگاٿا ڪرسٽيءَ جو لکيل آهي. دنيا جو ٽائيپ تي لکيل پھريون ڪتاب گٽنبرگ بائيبل آھي، جيڪو پرنٽر جي موجد جوھانس گٽنبرگ 1453ع ۾ لکيو. دنيا جو مھانگو ترين ڌرمي ڀڄنن تي مشتمل ڪتابThe Bay Psalm  آهي، جو 1640ع ۾ آمريڪا ۾ ڇپيو، جنھن جي 2013 ۾ تقريبن ڏيڍ ڪروڙ ڊالرن جي ٻولي لڳي هئي. دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ ڪتاب آئيس لينڊ جا ماڻھو پڙھن ٿا. آئيس لينڊ جا ماڻھو ڪرسمس جي ڏڻ تي ھڪٻئي سان گفٽ طور ڪتابن جي مٽاسٽا ڪندا آھن.

ڪنگسٽن يونيورسٽيءَ جي هڪ رپورٽ موجب جيڪي ماڻھو ڪتاب پڙهن ٿا، اهي ٻين ماڻھن جي ڀيٽ ۾ کُلي دل وارا، خوش مِزاج ۽ ٻين جي مدد ڪندڙ بڻجن ٿا. مطالعي سان ماڻھوءَ جو 70 سيڪڙو ٽينشن ۽ بيچيني ختم ٿي وڃي ٿي. مطالعو ڪندڙ انسانن ۾ ويسر جي بيماري ختم ٿي وڃي ٿي. ھڪ رپورٽ موجب عام ماڻھوءَ جي بنسبت ڪتابن جو مطالعو ڪندڙ ماڻھو وڌيڪ عمر ماڻي ٿو. دنيا جو لکت ۾ وڏي ۾ وڏو ناول مارسل پروسٽ جوRemembrance of Things Past  آھي، جنھن ۾ تقريبن ڇھانوي لک نو ھزار ڪردار آھن. گنيز بڪ رڪارڊس جو بنياد وجهندڙ سر ھيو بيور ھو. ليوس ڪيرول جو ناول الائيس ان ونڊرلينڊ ھڪ حقيقي ڪردار- ڏھن سالن جي ڇوڪري الائيس جي ڪھاڻيءَ تي آڌاريل آھي. لفظ”Yahoo”  اصل ۾ جوناٿن سفٽ جي دلچسپ ناول گليور جا سير(Gulliver’s Travels)  مان نڪتل آھي. دنيا جو پھريون ناولThe Tale of Genji آھي، جيڪو جاپان جي ناول نگار مراساڪي شائڪيبو جو لکيل آھي. “انڪل ٽام جي ڪئبن” پھريون آمريڪي ناول ھو، جنھن جون سڀ کان اڳ ڏھ لک ڪاپيون فروخت ٿيون. هيري پوٽر سيريز جي ليکڪا “جي ڪي رولنگ” ستن ڪتابن تي مشتمل اها ناول سيريز هڪ مقامي ڪيفي ۾ ويھي لکي هئي. چارلس ڊڪنز پنھنجي ڪتب خاني کي سينگارڻ ۽ پنھنجي دوست اديبن تي رعب ويھارڻ جي لاءِ نقلي عنوانن سان ڪتابن جا سر ورق پرنٽ ڪرائي پنھنجي ڪتب خاني ۾ رکيا ھئا ته جيئن اديبن کي لڳي ته ھن وٽ ناياب ڪتابن جو وڏو ذخيرو موجود آھي.

ناروي ۾ ڪتاب ڇپرائيندڙ کان اتان جي حڪومت ھڪ ھزار ڪاپيون خريد ڪري، ملڪ جي مختلف ڪتب خانن ڏانھن موڪليندي آھي. آمريڪا ۾ اوريگان ۾ دنيا جو وڏي ۾ وڏو ڪتابن جو دڪان آھي. قديم زماني ۾ مصر جي مشھور اسڪندريه ڪتب خاني کي سکيا ۽ علم جو مرڪز سمجهيو ويندو ھو. اتي دنيا جا ناياب ڪتاب موجود ھوندا ھئا، جي مختلف ملڪن کان خريديا يا زوري ڦُريا ويندا ھئا. چون ٿا ته مصر جي ان تاريخي اسڪندريه ڪتب خاني ۾ لکين ناياب ڪتاب موجود هئا، جي هڪ باھه جي واقعي ۾ سڙي ويا. آمريڪي ناول نگار اسڪاٽ فٽز جيرالڊ جي ناول The Great Gatsby جون سندس حياتيءَ ۾ صرف 25 ھزار ڪاپيون وڪرو ٿيون ھيون، پر سندس وفات کان ھيستائين ساڳئي ناول جون اڍائي ڪروڙ کان وڌيڪ ڪاپيون وڪرو ٿيون آھن. ھڪ تحقيق موجب دنيا ۾ اڄ تائين مختلف عنوانن سان 13 ڪروڙ ڪتاب ڇپجي چڪا آھن. چيو وڃي ٿو ته دنيا جي پھرين قديم لکيل ڪھاڻي “گل گاميش جي ڪھاڻي” آھي. دنيا ۾ سڀ کان وڏو نجي ڪتب خانو آمريڪا جي رھواسي جان بينم جو آھي، جنھن ۾ 15 لک ڪتاب آھن. لائبريري آف ڪانگريس دنيا جي وڏي ۾ وڏي لائبريري آھي. اها لائبريري آمريڪي صدر جان ايڊم 1800ع ۾ ٺهرائي هئي، جنھن کي برطانيا جي فوجين 1812ع واري جنگ ۾ مڪمل طور تي تباھه ڪري ڇڏيو هو. بعد ۾ آمريڪي صدر ٿامس جئفرسن ان کي ٻيھر تعمير ڪرايو ۽ پنھنجي ذاتي ڪتب خاني جا سڀ ڪتاب ان ڪتب خاني کي عطيو ڪري ڇڏيا هئا. هن وقت لائبريري آف ڪانگريس ۾ چئن ڪروڙن کان به وڌيڪ ڪتاب موجود آهن. هن وقت آمريڪي قانون موجب نون ڇپيل ڪتابن جون ٻه بھترين ڪاپيون، ان ڪتب خاني ۾ لازمي موڪلڻيون پونديون، نه ته ٻي صورت ۾ ڏنڊ ڀرڻو پوندو. مغل بادشاھ ھمايون لائبريريءَ جي ڏاڪڻ تان ڪري فوت ٿيو ھو.

دنيا جي پھرين “موبائل بڪ” گاڏيءَ جو آغاز 1857ع ۾ جارج مُور نالي شخص “گھوڙي گاڏيءَ” تي ڪتاب رکي ڪيو ھو. ويهين صديءَ ۾ “گريٽ ڊپريشن” جي ڏينھن ۾ آمريڪي صدر فرينڪلن روزويلٽ جي هدايتن تي لائبريرين گهوڙن تي چڙهي، ڪتاب ساڻ کڻي، جابلو علائقن جو گشت ڪندا هئا ۽ ماڻھن کي مطالعي جي لاءِ آمادہ ڪندا هئا ۽ کين ڪتاب پڙهڻ لاءِ ڏيندا هئا. پولينڊ جو وارسا شھر دنيا ۾ في ڪس ماڻھوءَ جي حساب سان گھڻا ڪتب خانا رکندڙ شھر آھي. دنيا جو پھريون اليڪٽرانڪ ڪتاب “آمريڪا جي آزاديءَ جو پڌر نامو” آھي، جيڪو 1971ع ۾ رليز ٿيو. آمريڪا ۾ ميڪڊونلڊ جي ريسٽورينٽس کان ڪتب خانا وڌيڪ آھن. آمريڪا ۾ ھن وقت ھڪ لک ايڪيھ ھزار نجي توڙي سرڪاري ڪتب خانا آھن. “نيشنل لائبريري آف انڊيا” ھندستان جي وڏي ۾ وڏي لائبريري آھي. پاڪستان جي وڏي ۾ وڏي لائبريري قائداعظم لائبريري (پنجاب لائبريري) آھي. عراق جي ھڪ بڪ مارڪيٽ ۾ ڪتاب فروش رات جو اھو چئي ڪتاب ڇڏي ويندا آھن ته “پڙھندڙ ڪڏھن به چوري نه ڪندو ۽ چور ڪڏھن به نه پڙھندو”. دنيا ۾ ڪيترائي ناميارا ڪتاب چور رھيا آھن، جن جا دلچسپ قصا پڙھڻ وٽان آھن. (دنيا جي نامي گرامي ڪتاب چورن تي منھنجو مضمون 2020 ۾ ڇپيل آهي.) پاڻ وٽ ڀلوڙ ليکڪ طارق عالم ابڙو ۽ بھترين ليکڪ آدرش پڻ ڪتابن کي ھٿڙي ھڻڻ جو اعتراف ڪري چڪا آھن. اھو سندن سچائي، وڏائپ ۽ جرئت جو بهترين مثال آھي. باقي پاڻ وٽ ته اُلميو اھو آھي، جو ڪتب خانن جا ڪتب خانا زور زبردستي ۽ ٺڳيءَ سان ڳڙڪائيندڙ ٺوڳي به مھان اديب بڻيل آھن. پرتگال ۾ ھڪ ڪتب خانو آھي، جتي چمڙا ڇڏيل آھن، جيڪي ڏينھن جو ڪتابن جي پويان آرام ڪندا آھن ۽ رات جي وقت ڪتابن جي دشمن جيتن کي کائي ناس ڪندا آھن. جان اسٽين بيڪ جو پاليل ڪتو سندس اڻ ڇپيل ھڪ ڪتاب جو مسودو چٻاڙي کائي ويو ھو، تنھن تي اسٽين بيڪ چيو ھو ته “لڳي ٿو ته مون وارو ڪتو سخت قسم جو نقاد آھي، جنھن منھنجي ڪتاب سان تمام بُرو حشر ڪيو آھي.”

***