پاڪستان ۽ ڀارت جا واپاري لاڳاپا

پهلگام حملي کانپوءِ هندستان اٽاري واگها سرحد کي فوري طور تي بند ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ حملي جي سڀني پهلوئن ۽ ممڪنه جوابي قدمن تي بحث ڪيو ويو. جيتوڻيڪ مودي سرڪار اڃان تائين پاڪستان تي سڌو سنئون الزام ناهي هنيو، پر اهو ضرور چيو آهي ته پهلگام حملي جو تعلق سرحد پار سان ڳنڍيل آهي. پوءِ به سارڪ معاهدي تحت پاڪستاني شهرين کي ڏنل ويزا پڻ منسوخ ڪيا پيا وڃن ۽ پاڪستاني شهري جيڪي ان وقت هندستان ۾ هئا انهن کي 48 ڪلاڪن اندر ملڪ ڇڏڻ جو حڪم ڏنو ويو. افغانستان جي واپاري سلسلن جي بند ٿيڻ جي ڪري هندستان کي وڌيڪ نقصان برداشت ڪرڻو پوندو، پهلگام حملي کانپوءِ پاڪستان ۽ هندستان جي وچ ۾ ڇڪتاڻ جي ڪري ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ واپاري لاڳاپا ٽٽڻ کانپوءِ ٻنهي ملڪن کي تجارتي نقصان ٿيندو. ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ واپاري لاڳاپا توڻي جو گهٽ آهن يا صرف ڪجھه شين جي واپار سان پاڪستان ۾ پرڏيهي واپار جي شعبي ۾ پاڪستان ۽ هندستان جا واپاري لاڳاپا خاص آهن. پاڪستان کان هندستان ڏي ڪو گهڻو سامان نٿو وڃي، تنهنڪري واپاري لاڳاپن جي خاتمي کانپوءِ پاڪستان جي پرڏيهي واپار جي شعبي ۾ برآمدات کي ڪنهن به نقصان جو ڪوبه خوف ناهي. دوائن لاءِ ڪچو مال هندستان کان پاڪستان ايندو آهي، جيڪو هندستان سڄي دنيا ۾ موڪليندو آهي. هندستان دنيا ۾ دوائن لاءِ ڪچو مال موڪليندڙ سڀ کان وڏو ملڪ آهي ۽ پاڪستان ۾ دوائون ٺاهيندڙ ڪمپنيون به اهو ڪچو مال هندستان کان وٺي رهيون آهن. هندستان کان ڪچو مال جي نه پهچڻ جو سبب اهو به هوندو آهي ته پاڪستان کي دوائن جي پيداوار لاءِ اهي ڪچو مال ٻئي ملڪ کان آرڊر ڪرڻا پوندا، جيڪي مهانگا هوندا، جنهن سان دوائن جون قيمتون وڌنديون. پاڪستان هندستان کان ٿوري مقدار ۾ ڪپھه به وٺندو آهي. واپاري لاڳاپا ختم ٿيڻ سان پاڪستان کي نقصان گهٽ ٿيندو، پر هندستان کي افغانستان جي مارڪيٽ ۾ وڏو نقصان ٿيندو، ڇو ته هندستاني سامان افغانستان جي مارڪيٽ ۾ پاڪستان ذريعي وڃي رهيو آهي، جيڪو هاڻي بند ٿي ويندو. هاڻي هندستان کي اهي سامان ايران کان سمنڊ ذريعي موڪلڻا پوندا، جنهن جي قيمت وڌيڪ هوندي. ساڳئي طرح هندستاني مسافر جهازن پاران پاڪستان جون هوائي حدون بند ٿيڻ جي ڪري ان جي ايئر لائنن کي وڏو نقصان برداشت ڪرڻو پوندو. پاڪستان جا ڪجھه مريض علاج لاءِ هندستان ويندا آهن، خاص طور تي ميڊيڪل جي شعبي ۾ جتي هندستان کي فائدو آهي، پر هاڻي ويزا بند ٿيڻ کانپوءِ هندستان کي اتي به نقصان ٿيندو. اپريل جنوري 2025-2024 ۾ هندستان جي پاڪستان ڏانهن برآمدات 447.65 ملين آمريڪي ڊالر هئي، جڏهن ته درآمدات 0.42 ملين آمريڪي ڊالر جي معمولي هيون. 2023-24 ۾ برآمدات ۽ درآمدات ترتيب وار 1.18 بلين ۽ 2.88 ملين آمريڪي ڊالر هيون.

واگها ذريعي واپار ڀارت پاران کنيل قدمن کانپوءِ پاڪستان به ساڳيو جواب ڏنو، پاڪستان به ڀارت سان واپار تي مڪمل پابندي جو اعلان ڪيو آهي، اهو به چيو ويو آهي ته ڀارت سان ڪوبه واپار نه ڪيو ويندو. پوءِ ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ واپاري صورتحال ڇا آهي؟ ڪير ڪنهن کي ڇا وڪرو ڪري رهيو آهي ۽ اهو سڀ ڪيئن ڪيو پيو وڃي؟ ٻنهي حڪومتن جي فيصلن سان ٻنهي ملڪن تي ڪهڙو فرق پوندو؟ هڪ چيڪ پوسٽ کي اٽاري لينڊ پورٽ جي نالي سان پڻ سڃاتو وڃي ٿو، اهو هندستان جو پهريون لينڊ پورٽ آهي. هي پورٽ امرتسر کان صرف 28 ڪلو ميٽر پري واقع آهي. هي لينڊپورٽ پاڪستان ۽ افغانستان سان زميني واپار جو هندستان لاءِ واحد ذريعو آهي. پاڪستان ۽ هندستان جي وچ ۾ واپاري لاڳاپا تڏهن ٽٽي ويا جڏهن هندستان جي مودي حڪومت 5 آگسٽ 2019 تي ڄمون ۽ ڪشمير جي خاص حيثيت ۽ خود مختياري کي رد ڪري ڇڏيو هو ۽ تڏهن ڪشمير تڪرار جي ڪري ٻنهي ملڪن جا واپاري لاڳاپا متاثر ٿيا هئا. اهو ياد رکڻ گهرجي ته فيبروري 2019 ۾ هندستان جي انتظام هيٺ ڄمون ۽ ڪشمير ۾ پلواما حملي کانپوءِ هندستان پاڪستان لاءِ مشڪلاتون پيدا ڪيون هيون. جيڪڏهن اسان سرڪاري انگن اکرن تي نظر وجهون ته سال 2024-2023 ۾ اٽاري کان لڳ ڀڳ 3,886 ڪروڙ رپين جو واپار ٿيو، ان کان علاوه 71 هزار 563 ماڻهو ٻئي ملڪ وڃڻ لاءِ هن سرحد پار ڪري چڪا آهن.

افغانستان کان ايندڙ سامان بابت غير يقيني صورتحال آهي، جيڪڏهن اسان سرڪاري انگن اکرن تي نظر وجهون ته سال 2024-2023 ۾ اٽاري جو لڳ ڀڳ 3,886 ڪروڙ رپين جو واپار ٿيو، اهي انگ 2017-18 جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ آهن. هن عرصي دوران تقريبن 4,148 ڪروڙ رپين جو واپار ٿيو ۽ انهن سالن ۾ 80,314 ماڻهن هن رستي ذريعي سرحد پار ڪئي. هاڻي ٻنهي حڪومتن جي فيصلن جي ڪري سامان ۽ ماڻهن جي حرڪت بند ٿي ويندي، پر سوال اهو آهي ته ڇا هاڻي افغانستان کان ايندڙ سامان ٻئي رستي هندستان آندو ويندو؟ ان بابت اڃان تائين غير يقيني صورتحال آهي. 2021 ۾ طالبان افغانستان ۾ اقتدار تي قبضو ڪيو ۽ ان کان اڳ به هندستان ۽ افغانستان جي وچ ۾ واپار کي فروغ ڏيڻ لاءِ هوائي رستي جي چونڊ ڪئي وئي، سال 2023 ۾ هندستان ۽ افغانستان جي وچ ۾ واپار جاري رهيو. ايران ۾ چابهار بندرگاهه جو به ان ۾ ڪردار آهي، پر هاڻي سمنڊ ذريعي واپار وڌائڻ گهرجي، ڇو ته افغانستان کان هندستان جي خشڪ ميون جي درآمد هاڻي اٽاري چيڪ پوسٽ ذريعي نٿي ٿي سگهي. هندستان جون گهڻيون برآمدات سمنڊ ذريعي پاڪستان پهچن ٿيون، نه ته اٽاري چيڪ پوسٽ ذريعي افغانستان مان هندستان جي خشڪ ميون جي درآمد هاڻي اٽاري چيڪ پوسٽ ذريعي نٿي ٿي سگهي، ان ڪري هندستان کي ان لاءِ وڌيڪ پئسا ڏيڻا پوندا. بهرحال 2019 کان وٺي هندستان ۽ پاڪستان جي وچ ۾ اتان (اٽاري) واپار تقريبن بند ٿي چڪو آهي ۽ جيڪو به سامان هندستان پهچي رهيو آهي اهو افغانستان جو آهي، جيڪو پاڪستان ذريعي وڃي ٿو.

هن سال مودي حڪومت جي سرڪاري انگن اکرن تي نظر وجهنداسين ته هاڻي تائين هندستان پاڪستان کي 3833 ڪروڙ رپين کان وڌيڪ ماليت جون شيون برآمد ڪيون آهن. هندستان پاڪستان کي دوائون، کنڊ ۽ آٽو پارٽس جهڙيون شيون ڏيندو رهي ٿو. سال 2024-2023 ۾ هندستان پاڪستان کي 10,096 ڪروڙ رپين جون شيون ڏنيون ۽ 25 ڪروڙ رپين جون شيون ورتيون. 2018-19 ۽ 2020-21 جي وچ ۾ واپار ۾ مسلسل گهٽتائي کانپوءِ گذريل ڪجھه سالن ۾ ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ واپار ۾ اضافو ڏٺو ويو آهي. بهرحال، افغانستان کان علاوه جيڪڏهن هندستان ڏکڻ ايشيا ۾ ڪنهن به ملڪ سان گهٽ ۾ گهٽ واپار ڪري ٿو ته اهو پاڪستان آهي. فيبروري 2024 ۾ ۽ آگسٽ 2019 ۾ پاڪستان هندستان سان ٻه طرفي لاڳاپن کي گهٽائڻ لاءِ ڪيترائي قدم کنيا ۽ انهن مان هڪ هندستان سان واپار کي معطل ڪرڻ هو. جڏهن ته واپار واري وزارت طرفان بعد ۾ صرف طبي شيون برآمد ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي هئي، جيتوڻيڪ ڪنهن خاص رستي جو ذڪر نه ڪيو ويو، پر عام طور تي اٽاري، واگها بارڊر ۽ ڪراچي پورٽ هندستان ۽ پاڪستان جي وچ ۾ اهم واپاري رستا رهيا آهن.

پاڪستان هندستان کان تمام گهٽ شيون خريد ڪندو آهي، اٽاري کان پاڪستان ڏانهن ويندڙ سامان تازيون ڀاڄيون، ميوا، ڪپڙا وغيره آهن، ان جي قيمت گهڻي نه آهي. ڪڏهن ڪڏهن پاڪستان ڀارت کان پٿر ۽ سيمينٽ خريد ڪندا آهن، جڏهن ته دوائون ۽ اعليٰ قيمت وارا سامان سمنڊ ذريعي منتقل ڪيا ويندا آهن. ڪيترو ئي سامان هندستان کان دبئي ۽ پوءِ اتان کان پاڪستان ويندو آهي. اٽاري کانسواءِ ٻيا چينل شايد کليل رهندا. ڇاڪاڻ ته ڀارت جي طلب اسان کان وڌيڪ آهي. اٽاري جي بندش سان پاڪستان جا عام شهري خاص طور تي متاثر ٿيندا، عام طور تي جڏهن هندستان ۽ پاڪستان جي وچ ۾ سڌيون اڏامون نه هيون ته هزارين ماڻهو اٽاري کان پيادل سرحد پار ڪندا هئا. جڏهن سرڪاري چينلن ۾ رڪاوٽن جي ڪري هندستان ۽ پاڪستان جي وچ ۾ اندازن 85,000 ڪروڙ رپين جو واپار يو اي اي يا سنگاپور ذريعي ٻيهر ڪيو پيو وڃي. پاڪستان هن رستي ذريعي هندستان کان ڪيتريون ئي شيون وٺي ٿو. ٻئي طرف، هندستان پاڪستان کان لوڻ، بادام ۽ کجور پڻ خريد ڪري ٿو، اهي ٽئين ملڪن ذريعي هتي ايندا ويندا آهن، ان ڪري سرحد بند ٿيڻ سان باضابطا واپار بند ٿي ويندو، پر طلب گهٽ نه ٿيندي. ماضي ۾ ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ ٻه طرفي واپار سياسي ۽ سفارتي تڪرارن جو شڪار رهيا آهن، جن ۾ 2009 جي ممبئي حملي ۽ 1999 جي ڪارگل جنگ جو حوالو ڏئي سگهجي ٿو.

2019 کان اڳ پاڪستان هندستان کان واپاري لاڳاپن کان الڳ ٿي ويو هو، تڏهن هندستان ڪوئلو، ڪيميڪل، پلاسٽڪ، مشينري ۽ سامان پاڪستان کي ڏيندو هو، ٻئي طرف هندستان پاڪستان کان ميوا، معدنيات، سوڊا ايش، لوڻ ۽ ٻيون شيون وٺندو هو. پاڪستان انسٽيٽيوٽ آف ڊولپمينٽ اڪنامڪس مطابق ٻنهي ملڪن سياسي تڪرارن جي ڪري پيدا ٿيندڙ واپاري بحران کي منهن ڏيڻ ۾ گهٽ دلچسپي ڏيکاري آهي. اها صورتحال هاڻي به آهي جڏهن ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ واپاري لاڳاپا ختم ٿي چڪا آهن. پاڪستان افغانستان کي هندستان سامان موڪلڻ جي سهولت ڏني هئي، پر هندستان کي افغانستان سامان موڪلڻ جي سهولت نه ڏني وئي  هئي، جڏهن ته دنيا ۾ پاڙيسري ملڪن جي وچ ۾ واپار جي ڏي وٺ ٿيندي رهي ٿي، ڇاڪاڻ ته سستو واپار ملڪن کي فائدو ڏيندو رهي ٿو. بهرحال، پاڪستان ۽ هندستان جي وچ ۾ تڪرارن اهو ٿيڻ نه ڏنو، جڏهن ته چين سان تڪرارن جي باوجود، هندستان ۽ چين جو هڪ سو ارب ڊالر جو باهمي واپار آهي ۽ چين ۽ ويٽنام جي وچ ۾ به اها صورتحال آهي.